Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας, μερικές σκέψεις για τις νοηματοδοτήσεις, τις πραγματικότητες, τα ιστορικά απολιθώματα και το ρόλο της φιλοσοφίας σήμερα.

Keywords: Philosophy today, world day of philosophy

Γούναρης, Α. (2015). Τι χρειάζεται η φιλοσοφία σήμερα; Περιλαμβάνεται στο: Φιλοσοφία Οδηγός για τον Εκπαιδευτικό του μαθήματος Φιλοσοφίας Β’ Τάξης Γενικού Λυκείου, Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, (2015) σσ. 49-51. Πρώτη δημοσίευση (2009) στο www.filosofia.gr  Ανακτήθηκε 05/02/2019 από https://alkisgounaris.gr/gr/archives/why-do-we-need-philosophy-today/

Πριν μερικά χρόνια ο καθηγητής Πελεγρίνης διατύπωσε το ερώτημα: «τι θα γινόταν αν απεργούσαν οι φιλόσοφοι;». Ένα ερώτημα, η απάντηση του οποίου, προκαλούσε αμηχανία και τον έκανε, όπως έλεγε, μελαγχολικό. Είναι γεγονός, ότι αν απεργούσαν οι γιατροί, οι άνθρωποι που χρειάζονταν την φροντίδα τους θα πέθαιναν ή θα υπέφεραν από τους πόνους ή αν απεργούσαν οι εργάτες αποκομιδής απορριμμάτων θα βουλιάζαμε στα σκουπίδια που παράγουμε καθημερινά. Ακόμα κι αν απεργούσαν οι μάγειρες, η γεύση μας θα ήταν φτωχότερη. Αν απεργούσαν οι φιλόσοφοι όμως, τι θα γινόταν; Τίποτα. Δεν θα γινόταν απολύτως τίποτα. Δεν θ’ άλλαζε κάτι για να υποδηλώσει την αποχή από το έργο τους. Εδώ κάποιος θα μπορούσε να συμπεράνει την αχρηστία των φιλοσόφων και του έργου τους και η υπόθεση να κλείσει οριστικά. Όμως ας δούμε πως αλλιώς μπορεί να είναι τα πράγματα.

Αν ρωτούσαμε έναν επιμελή μαθητή που έχει διαβάσει την απολογία του Σωκράτη και τον μύθο του σπηλαίου του Πλάτωνα, για το ρόλο της φιλοσοφίας θα παίρναμε πιθανότατα μια απάντηση του τύπου: «φιλοσοφία είναι ο δρόμος για την απόκτηση της «πραγματικής» γνώσης, της «ανακάλυψης» της αλήθειας, του «καλού» και του «κακού», του σωστού και του λάθους και εν τέλει της κατάκτησης της σοφίας». Ο μαθητής θα έδινε έναν ορισμό (αυτόν ή οποιονδήποτε παρόμοιο «σωστό» ορισμό) για τη φιλοσοφία, συνθέτοντας την πρότασή του με «λέξεις» το νόημα των οποίων, θα μπορούσε να ερμηνευτεί διαφορετικά από τον καθένα. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει ασυμβατότητα μεταξύ του κόσμου των ιδεών και του κόσμου των γεγονότων. Φανταστείτε δυο φίλους που βλέπουν μια ταινία του Ντέιβιντ Λίντς. Ο ένας υποθέτει ότι το νόημα της ταινίας είναι αυτό και ο άλλος καταλήγει με βεβαιότητα σε διαφορετικό συμπέρασμα, ενώ τελικά και οι δυο απέχουν πολύ από τις προθέσεις του σκηνοθέτη. Η γλώσσα μας έχει την ιδιότητα να δίνει νοήματα και έννοιες από τον κόσμο των ιδεών στον κόσμο των γεγονότων και οι άνθρωποι συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε λέξεις που περιγράφουν έννοιες όπως «η αλήθεια», «η πραγματική γνώση» ή «το καλό και το κακό», προσπαθώντας να χαρακτηρίσουμε γεγονότα της εμπειρίας και του κόσμου μας προσδίδοντάς τους νόημα ή αξία. Θεωρούμε ότι οι λέξεις αυτές έχουν το ίδιο νόημα ή την ίδια αξία για όλους τους ανθρώπους, αγνοώντας τα «γλωσσικά παιχνίδια» που ενδεχομένως δημιουργούν παρανοήσεις και μύθους. Μιλώντας, ξεχνάμε ότι διαφορετικά χρησιμοποιείται για παράδειγμα η λέξη «καλός» όταν λέμε «αυτός είναι καλός άνθρωπος», και διαφορετικά όταν λέμε «αυτός είναι καλός ποδοσφαιριστής» ή «καλός στρατιώτης». Η αδυναμία της γλώσσας να αντιστοιχίσει (πλήρως) λέξεις του κόσμου των ιδεών στον κόσμο των γεγονότων, δημιουργεί μύθους και προκαταλήψεις που στη πορεία του χρόνου θεωρούνται αδιαμφισβήτητες πραγματικότητες. Οι «πραγματικότητες» αυτές δημιουργούν κάποια πρίσματα μέσα από τα οποία βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Τα πρίσματα αυτά, οι «παραμορφωτικοί φακοί» μέσα από την «αλήθεια» των οποίων οι άνθρωποι συνηθίζουμε να ρυθμίζουμε τη ζωή μας και τη συμπεριφορά μας, ποικίλουν σε κάθε εποχή ανάλογα με τις κυρίαρχες πεποιθήσεις. Ιστορικά, ο άνθρωπος ήρθε σε επαφή με την «αλήθεια», υπό το πρίσμα της «πραγματικότητας» που του υποδείκνυε άλλοτε η φύση, άλλοτε ο θεός, άλλοτε η δύναμη της γνώσης, ή η αυθεντία της επιστήμης, η σπουδαιότητα της τεχνολογίας, η φυσικότητα της εξουσίας, η αναγκαιότητα της κοινωνικής καταξίωσης κλπ.

Όλοι αυτοί οι «φακοί» δια μέσου των οποίων οι άνθρωποι θεωρούν ότι «βλέπουν» την αλήθεια και με πυξίδα την «αλήθεια» τους, ρυθμίζουν την ζωή τους και την ζωή των γύρω τους, δεν είναι τίποτε άλλο παρά εγκατεστημένες ιδέες που προέρχονται από φιλοσοφικές θεωρίες του μακρινού ή κοντινού παρελθόντος. Οι θεωρίες αυτές, άλλες περιγράφοντας τον τύπο της ζωής, που θα έπρεπε να υιοθετούμε όλοι ως σύνολο, κι άλλες τον τρόπο της ζωής, που θα έπρεπε να ακολουθεί καθ’ έκαστο πρόσωπο ανάλογα με τις ιδιαιτερότητές του, τρέφουν και συντηρούν τις ιδέες. Οι ιδέες οδηγούν τους ανθρώπους σε αποφάσεις, νόμους, κανόνες, αρχές, και συμπεριφορές. Για τις ιδέες τους οι άνθρωποι ζουν και πεθαίνουν, κάνουν πολέμους, δημιουργούν τέχνη, φτιάχνουν επιχειρήσεις, πολιτεύονται, φανατίζονται, παλεύουν, κάνουν ανακαλύψεις, επινοούν επιστήμες, αντιστέκονται, διαφωνούν, γίνονται ομάδες, εξουσιάζουν, εξοντώνουν, επαναστατούν, απελευθερώνονται. Οι ιδέες παράγουν τα γεγονότα.

Οι φιλοσοφικές θεωρίες λοιπόν, είτε εν γνώσει είτε εν αγνοία μας, φτιάχνουν τον κόσμο των αρχών, των πίστεων και των πεποιθήσεών μας, δίνοντας νόημα στις πράξεις μας και στα γεγονότα του κόσμου μας. Αυτό το φανταστικό κατάστιχο του μυαλού μας στο οποίο έχουν καταχωριστεί επιλεκτικά τα αποστάγματα των θεωριών του παρελθόντος καθορίζει τις επιλογές, τα κριτήρια και τις θέσεις μας.
Μετά από τα παραπάνω ας ξαναδούμε το ερώτημα. Τι θα συνέβαινε αν απεργήσουν οι φιλόσοφοι; Τι θα γινόταν χωρίς άλλη φιλοσοφία.

Χωρίς φιλοσοφία, όλοι μας θα παραμείνουμε εγκλωβισμένοι να κοιτάμε τη ζωή μας μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, που έχουν κατασκευάσει οι στοιχειωμένες θεωρίες του παρελθόντος. Ο κόσμος των γεγονότων μας θα νοηματοδοτείται από τα πλανώμενα φαντάσματα των ιδεών. Χωρίς φιλοσοφία, οι διαμορφωμένες πεποιθήσεις θα ανακυκλώνονται, θα συγκρούονται, θα πολώνονται, θα φανατίζουν και θα συντηρούν τις ψευδαισθήσεις και τους μύθους που καθορίζουν τις επιλογές μας. Χωρίς φιλοσοφία, τα είδωλα, οι θεοί, οι θρησκείες, τα έθνη, οι πολιτισμοί, οι αξίες, θα παραμένουν ως παράγοντες έριδας σε μια αρένα που θα κυριαρχείται από συμφέροντα και συνωμοσιολογίες. Η κριτική θα παραμείνει εγκλωβισμένη σε κριτήρια που αποτελούν μνημόσυνα νεκρών θεωριών και ζόμπι-ιδεολογιών. Ο «κοπαδισμός» και η ομογενοποίηση θα συνιστούν το καταφύγιο για τις φοβίες απέναντι στη διαφορετικότητα και το άγνωστο. Οι βεβαιότητες θα γίνουν ακόμα πιο βέβαιες μέχρι βαθμού ακαμψίας. Χωρίς φιλοσοφία, ερωτήματα του τύπου τι πρέπει να πράττω, τι έχει αξία, τι είναι σωστό, θα αποκτούν ερμηνείες στο πλαίσιο καρκινωμένων ηθικοπλασιών που δημιουργούν πλαστές ασφάλειες, τύψεις και συνειδησιακά άλλοθι. Χωρίς φιλοσοφία όλα θα παραμένουν τα ίδια ή θα μεταβάλλονται σε μεγάκυκλους σαν το εικοσιτετράωρο της μαρμότας. Αναπάντητα ερωτήματα όπως: «τι εννοούμε πραγματικότητα, τι είναι αλήθεια, τι είναι και αν υπάρχει ελεύθερη βούληση, θα παραμείνουν αναπάντητα ή θα ξεχαστούν σαν ερωτήματα χωρίς νόημα. Χωρίς φιλοσοφία οι «εικονικοί» ογκόλιθοι που έχει κατασκευάσει ο νους μας και οι κοινές πίστεις της παράδοσης θα φράζουν το δρόμο που οδηγεί λιγάκι παραπέρα. Θα συνεχίζουμε να σκοντάφτουμε πάνω στους βράχους των πεποιθήσεων, των ιδεών, των αρχών που κάποιοι επινόησαν πριν από μας για να δώσουν νόημα και να εξηγήσουν τη ζωή τους και θα σκοντάφτουμε λες και οι επινοημένοι βράχοι στ’ αλήθεια υπάρχουν. Θα σκοντάφτουμε πάνω τους ξανά και θα γυρίζουμε γύρω γύρω και μετά πάλι εκεί, σαν τα παιδικά αυτοκινητάκια που όταν χτυπήσουν σ’ ένα εμπόδιο γυρίζουν πίσω και μετά συνεχίζουν, ξανά και ξανά μέχρι να τους τελειώσουν οι μπαταρίες.

Και τι σημαίνουν όλα αυτά; Σημαίνει άραγε ότι αν τελικά δεν απεργήσουν οι φιλόσοφοι θα αλλάξει κάτι; Θα καταρρίψουμε τους μύθους του παρελθόντος και θα ελευθερωθούμε από τα… «δεσμά του σπηλαίου»; Το πιθανότερο είναι όμως πως όχι. Μάλλον, την θέση των παλιών μύθων θα πάρουν άλλοι νέοι και την θέση των «δεσμών» θα πάρουν άλλοι παραμορφωτικού φακοί που θα μας δείχνουν τις αποδεδειγμένες νέες «αλήθειες». Αυτό όμως που έχει για μας σημασία είναι ότι οι νέοι μύθοι, οι νέες ιδέες, οι νέες φιλοσοφίες, θα είναι οι δικές μας νοηματοδοτήσεις στον δικό μας κόσμο των γεγονότων. Θα είναι πέρα από τα απομεινάρια και τα απολιθώματα της φιλοσοφίας των «άλλων» και θα είναι ένα «άνοιγμα» σε μια δέσμη νέων ερμηνειών, απαντήσεων και ερωτημάτων.

Θα είναι το σημάδι της δικής μας γενιάς στον μακρύ δρόμο της ανθρώπινης ζωής, που θα δείχνει, μεταξύ των άλλων, το γιατί εμείς θεωρούμε ότι αξίζει να ζει ή να πεθαίνει κανείς.