Το μάθημα 73ΦΛΣ202 «Γνωσιοθεωρία» του προπτυχιακού προγράμματος σπουδών του Τμήματος Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ αποτελεί μια αναλυτική εισαγωγή στο πεδίο της θεωρίας της γνώσης (γνωσιολογία, επιστημολογία) και εξετάζει τα βασικά φιλοσοφικά προβλήματα που σχετίζονται με αυτό.

Στόχος είναι οι φοιτητές και φοιτήτριες να μπορούν να διακρίνουν τις θεωρίες της γνώσης και τα ιδιαίτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, να ορίζουν με ακρίβεια τις έννοιες που συνδέονται με το εν λόγω πεδίο και να είναι σε θέση να ανακαλούν και να συσχετίζουν το περιεχόμενο των θεωριών αυτών με την ιστορική εξέλιξη της έρευνας στο πεδίο της γνώσης από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Το μάθημα διαρθρώνεται σε 13 διδακτικές ενότητες, οι οποίες καλύπτουν ζητήματα όπως: τι είναι γνώση, ποια είναι τα όρια της, πώς αποκτάται, ποιο είναι το αντικείμενό της, πώς δικαιολογείται επαρκώς η έγκυρη γνώση, ποια είναι η σχέση γνώσης πεποιθήσεων και αλήθειας, ποια είναι η σχέση γνώσης και μάθησης κ.α.

Με την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες θα έχουν αποκτήσει μια βασική κατανόηση του συγκεκριμένου γνωστικού αντικειμένου και θα είναι σε θέση να εμβαθύνουν στο πεδίο της γνωσιολογίας αλλά και να αξιοποιήσουν ευρύτερα τα συγκεκριμένα μαθησιακά αποτελέσματα στην πορεία των σπουδών τους.

Σύνδεσμος e-Class https://eclass.uoa.gr/courses/PHILOSOPHY104/

Ακαδημαϊκό Έτος: 2024 - 2025
Α’ Εξάμηνο (Χειμερινό)
Υποχρεωτικό Μάθημα Φιλοσοφίας
Ώρες / εβδομάδα: 3
ΔΜ 3 / ECTS 5

Μάθημα 1ο: Εισαγωγή στη Γνωσιοθεωρία
Η συγκεκριμένη διδακτική ενότητα αποτελεί μια γνωριμία με το πεδίο της γνωσιοθεωρίας και εξετάζει τη σχέση του υπό μελέτη πεδίου με αυτό που καλούμε «γνώση» καθώς και με την επιστήμη. Στο πλαίσιο της ενότητας θα τεθούν τα βασικά ερωτήματα που σχετίζονται με τη γνώση και θα προσδιοριστεί η σχέση της γνωσιοθεωρίας με τους άλλους βασικούς κλάδους της φιλοσοφίας. Η μελέτη της θεωρίας της γνώσης εν προκειμένω, όπως είναι διαρθρωμένη στις διδακτικές ενότητες που θα ακολουθήσουν, αποκαλύπτει το «συνεχές» της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας αλλά και την συνάφεια του πεδίου μελέτης με τους κλάδους της φιλοσοφίας και την επιστήμη. Σε αυτό το πλαίσιο θα εξελιχθεί η συνέχεια των μαθημάτων αφού πρώτα σχεδιαστεί σε συνεργασία με τους φοιτητές ο «χάρτης της γνώσης».

Μάθημα 2ο: Από τον Θαλή στον Σωκράτη
Αυτή η διδακτική ενότητα εξετάζει την πορεία της θεωρίας της γνώσης από τις απαρχές της μέχρι τη φιλοσοφία του Σωκράτη. Ξεκινά από τη μετάβαση από τις μυθικές επινοήσεις στις πρώτες λογικές και επιστημονικές εξηγήσεις, με έμφαση στους Μιλήσιους, τους Εφέσιους και τους Πυθαγόρειους, που εισήγαγαν τις πρώτες φυσιοκρατικές και μαθηματικές προσεγγίσεις. Εξετάζονται οι ιδέες των Ελεατών και τα λογικά τους παράδοξα, τα οποία προκάλεσαν σημαντικές συζητήσεις στη φιλοσοφία της γνώσης. Στη συνέχεια, αναλύεται η συμβολή των Σοφιστών και η έννοια της σχετικότητας της γνώσης που εισήγαγαν. Τέλος, η ενότητα κλείνει με τη μελέτη της σωκρατικής φιλοσοφίας, που επικεντρώνεται στη σχέση μεταξύ γνώσης και αλήθειας, καθώς και στη σημασία της διαλεκτικής μεθόδου.

Μάθημα 3ο: Πλάτων και Ακαδημία
Η παρούσα διδακτική ενότητα εστιάζει στη φιλοσοφία του Πλάτωνα και στην επίδρασή της στην εξέλιξη της γνωσιολογίας. Αφετηριακό σημείο αποτελεί η θεωρία των Ιδεών και τη διάκριση μεταξύ του αισθητού κόσμου, που είναι μεταβλητός και ατελής, και του νοητού κόσμου, που είναι αιώνιος και τέλειος. Εξετάζεται η Αλληγορία του Σπηλαίου, η οποία συμβολίζει την πορεία του ανθρώπου από την άγνοια στη γνώση. Επιπλέον, αναλύεται η Ιδέα του Αγαθού, η οποία αποτελεί την ανώτερη μορφή γνώσης για τον Πλάτωνα και είναι το θεμέλιο για την κατανόηση της πραγματικότητας. Η ενότητα καλύπτει επίσης τη σημασία της Ακαδημίας ως του πρώτου και ενός από τα μακροβιότερα οργανωμένα εκπαιδευτικά κέντρα της αρχαιότητας. Στο πλαίσιο αυτό, θα γίνει αναφορά στην εξέλιξη της πλατωνικής διδασκαλίας από τους μαθητές και τους συνεχιστές της πλατωνικής παράδοσης μέχρι την  ανάπτυξη του Ακαδημαϊκού Σκεπτικισμού, που αμφισβήτησε τη δυνατότητα της βέβαιης γνώσης.

Μάθημα 4ο: Αριστοτέλης: Η συγκρότηση της επιστημονικής μεθόδου
Η τέταρτη διδακτική ενότητα εξετάζει τη συμβολή του Αριστοτέλη στη συγκρότηση της επιστημονικής μεθόδου. Κεντρικό σημείο αποτελεί η σύνδεση της εμπειρικής παρατήρησης με τη λογική και η θεμελίωση της επαγωγικής μεθόδου, η οποία αναδεικνύει την ανάγκη παρατήρησης των φαινομένων για την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων. Εξετάζεται η λογική ως επιστημονικό εργαλείο, με έμφαση στους συλλογισμούς και τον τρόπο με τον οποίο οδηγούν σε έγκυρα συμπεράσματα. Επιπλέον, παρουσιάζεται η διάκριση μεταξύ γνώσης και δόξας και ο τρόπος με τον οποίο η αριστοτελική σκέψη διαχωρίζει τη βέβαιη επιστημονική γνώση από τη γνώμη. Κρίσιμη είναι η αναζήτηση των αιτιών για την κατανόηση των φαινομένων, με ιδιαίτερη αναφορά στις τέσσερις αιτίες του Αριστοτέλη. Τέλος, γίνεται λόγος για τη θεμελίωση των φυσικών επιστημών από τον Αριστοτέλη και τη συμβολή του στη συστηματική κατηγοριοποίηση και μελέτη των φυσικών φαινομένων.

Μάθημα 5ο: Δογματισμός – Σκεπτικισμός
Η συγκεκριμένη διδακτική ενότητα επικεντρώνεται στο πρόβλημα των ορίων της γνώσης και στο φιλοσοφικό δίλημμα ανάμεσα στη βεβαιότητα της απόλυτης γνώσης και στην αμφισβήτησή της. Εξετάζονται τα θεμελιώδη ζητήματα που θέτει ο Δογματισμός, ο οποίος υποστηρίζει τη δυνατότητα βέβαιης γνώσης, και ο Σκεπτικισμός, που αμφισβητεί αυτήν τη δυνατότητα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αρχαία φιλοσοφική παράδοση του σκεπτικισμού, με αναφορές εις την «σκέψιν» και στους κύριους εκπροσώπους, όπως ο Πύρρων και ο Αρκεσίλαος. Στη συνέχεια, αναλύονται τα διάφορα είδη σκεπτικισμού, όπως ο απόλυτος, ο μεθοδολογικός και ο επιστημονικός σκεπτικισμός. Τέλος, με ένα «άλμα» στη νεότερη φιλοσοφία εξετάζεται η συμβολή του David Hume και ο ρόλος του στη διαμόρφωση του σύγχρονου σκεπτικισμού, καθώς και η κριτική του απέναντι στην αιτιότητα και τη δυνατότητα της γνώσης του εξωτερικού κόσμου.

Μάθημα 6ο: Ορθολογισμός - Εμπειρισμός
Η παρούσα διδακτική ενότητα ασχολείται με τις δύο μεγάλες φιλοσοφικές παραδόσεις του Ορθολογισμού και του Εμπειρισμού και τη διαφωνία τους γύρω από την πηγή της γνώσης, δηλαδή το ερώτημα «πώς αποκτώ γνώση;». Αρχικά, αναλύεται ο Ορθολογισμός μέσα από τις ιδέες του Descartes, με έμφαση στη νοούσα ουσία (res cogitans) και στη γνώση που προκύπτει a priori, δηλαδή ανεξάρτητα από την εμπειρία, μέσω του ορθού λόγου. Στη συνέχεια, εξετάζεται η a posteriori γνώση, που στηρίζεται στην εμπειρία, και παρουσιάζονται οι κύριοι εκπρόσωποι του Εμπειρισμού, όπως ο Berkeley, ο Locke και ο Hume, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η γνώση απορρέει από τις αισθήσεις και την παρατήρηση. Η ενότητα ολοκληρώνεται με την Καντιανή αντιστροφή, όπου ο Immanuel Kant συνδυάζει τα δύο ρεύματα και υποστηρίζει ότι η γνώση είναι μεν προϊόν της εμπειρίας, αλλά ο Λόγος και οι έμφυτες δυνατότητες της νόησης είναι απαραίτητα για την κατανόηση τόσο του φυσικού κόσμου όσο και του κόσμου των αξιών, γεφυρώνοντας τη διαμάχη ανάμεσα στον Ορθολογισμό και τον Εμπειρισμό.

Μάθημα 7ο: Γνώση και Κόσμος
Αυτή η διδακτική ενότητα εξετάζει τη σχέση της γνώσης με τον κόσμο και το ερώτημα «τι γνωρίζω;» και ποιο είναι το αντικείμενο της γνώσης. Εξετάζεται η σχέση μεταξύ μεταφυσικής και γνωσιολογίας, και πώς η κατανόηση της πραγματικότητας διαμορφώνει τη γνώση μας για τον κόσμο. Αναλύονται οι αντίθετες φιλοσοφικές προσεγγίσεις του Ιδεαλισμού και του Ρεαλισμού, που αφορούν τη φύση της πραγματικότητας και τη σχέση της με τη γνώση. Η ενότητα προχωρά στη διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και φαινομένων, διερευνώντας αν η γνώση μας περιορίζεται στα φαινόμενα που αντιλαμβανόμαστε μέσω των αισθήσεων ή αν μπορούμε να γνωρίσουμε την ίδια την πραγματικότητα. Τέλος, δίνεται έμφαση στη σημασία του υποκειμενικού βιώματος της αισθητηριακής εμπειρίας και στο πώς αυτό οριοθετεί την κατανόηση του κόσμου και διαποτίζει τη συγκρότηση των θεωριών της γνώσης.

Μάθημα 8ο: Η γνώση ως δικαιολογημένη αληθής πεποίθηση
Αυτή η διδακτική ενότητα επικεντρώνεται στην παραδοσιακή αντίληψη της γνώσης ως δικαιολογημένης αληθούς πεποίθησης (Justified True Belief), που αποτελεί τη βάση της γνωσιολογίας από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη φιλοσοφία. Εξετάζεται η διαφορά μεταξύ πεποίθησης, γνώσης, δόξας και αλήθειας, και αναλύεται το ζήτημα του πώς η γνώση μπορεί να δικαιολογηθεί μέσα από θεωρίες όπως η θεμελιοκρατία, ο συνεκτικισμός και η πλαισιοκρατική θεωρία. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται το πρόβλημα του Gettier, που ανέδειξε προκλήσεις στην παραδοσιακή θεωρία, αποδεικνύοντας ότι η δικαιολογημένη αληθής πεποίθηση δεν αρκεί πάντα για να θεωρηθεί κάτι γνώση. Η ενότητα καταλήγει με νέες προσεγγίσεις για τη δικαιολόγηση της γνώσης και την εγκυρότητά της, ενώ διερευνάται το ερώτημα αν η πεποίθηση είναι απαραίτητη για τη γνώση.

Μάθημα 9ο: Γνώση - Αλήθεια και Επιστήμη
Η όγδοη διδακτική ενότητα εξετάζει τη σχέση μεταξύ γνώσης και αλήθειας και τον ρόλο τους στην επιστήμη. Αρχικά, αναλύεται η σχέση της γνώσης με την αλήθεια και διερευνάται το ερώτημα «τι είναι αλήθεια;», μέσα από τις βασικές θεωρίες αντιστοιχίας και συνάφειας. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η πραγματιστική προσέγγιση του William James, με έμφαση στο «cash value» της αλήθειας, δηλαδή στην πρακτική χρησιμότητα της. Επιπλέον, αναλύεται η συμβολή του Carl Popper και η θεωρία του για τη διαψευσιμότητα ως κριτήριο για τη διάκριση μεταξύ επιστημονικών και ψεύδο-επιστημονικών θεωριών. Τέλος, η ενότητα συζητά τα επιστημολογικά προβλήματα που σχετίζονται με τη επαγωγική σκέψη και τις προκλήσεις που θέτει αυτή για τη βεβαιότητα της επιστημονικής γνώσης.

Μάθημα 10ο: Η γλωσσική στροφή
Αυτή η διδακτική ενότητα εστιάζει στη σημασία της γλώσσας για τη φιλοσοφική κατανόηση της γνώσης και του κόσμου, στο πλαίσιο της λεγόμενης γλωσσικής στροφής. Εξετάζεται η διάσημη θέση του Wittgenstein ότι «τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του κόσμου μου», η οποία θέτει τη γλώσσα στο επίκεντρο της γνωσιολογικής συζήτησης. Αναλύεται η αλλαγή στην αντίληψη του νοήματος πριν και μετά τη γλωσσική στροφή, όταν η γλώσσα έγινε ο κύριος φορέας μέσω του οποίου κατανοούμε και μεταφέρουμε γνώση. Στη συνέχεια, εξετάζεται η έννοια της «προτασιακής γνώσης», όπου η γνώση διατυπώνεται με τη μορφή προτάσεων («ο x γνωρίζει ότι p ανν...») και πώς αυτή διαμορφώνει τις σύγχρονες θέσεις στο πεδίο της γνωσιολογίας. Τέλος, αναλύεται η συμβολή του Ludwig Wittgenstein και της Αναλυτικής Φιλοσοφίας στη μελέτη των σχέσεων γλώσσας, νοήματος, γνώσης και επιστήμης.

Μάθημα 11ο: Η γνώση και τα άλλα έμβια όντα
Αυτή η διδακτική ενότητα εστιάζει στο πρόβλημα της γνώσης στα άλλα έμβια όντα και τα επιμέρους ζητήματα που προκύπτουν από αυτή τη διερεύνηση. Για παράδειγμα έχουν γνώσεις τα ζώα; Αρχικά, εξετάζεται το πρόβλημα των άλλων νόων, δηλαδή το πώς μπορούμε να γνωρίζουμε αν και σε ποιο βαθμό τα άλλα έμβια όντα έχουν νοητικές διεργασίες ή αν νοούν τον κόσμο με παρόμοιο τρόπο με τους ανθρώπους. Στη συνέχεια αναλύεται η σύνδεση της γνώσης με το σώμα και τον κόσμο και εξετάζεται το πώς η ενσώματη εμπειρία επηρεάζει την κατανόηση του περιβάλλοντος αλλά και όλο το γνωσιακό σύστημα ενός οργανισμού, οδηγώντας σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Τέλος, παρουσιάζεται η έννοια της ενσώματης νόησης όπου η σωματική κατάσταση και ο τρόπος αλληλεπίδρασης ενός όντος με το περιβάλλον του συνιστούν δομικά στοιχεία του γνωσιακού κόσμου του.

Μάθημα 12ο: Γνώση και Τεχνητή νοημοσύνη
Αυτή η διδακτική ενότητα εστιάζει στη συζήτηση γύρω από το ερώτημα αν οι μηχανές μπορούν πραγματικά να «γνωρίζουν» ή αν η γνώση περιορίζεται αποκλειστικά στα βιολογικά όντα. Εξετάζεται η διαφορά μεταξύ γνώσης και μάθησης, με ιδιαίτερη έμφαση στη μηχανική μάθηση, η οποία επιτρέπει στις μηχανές να βελτιώνουν τις επιδόσεις τους μέσω δεδομένων και αλγορίθμων, χωρίς να έχουν επίγνωση των πράξεών τους. Αναλύεται η συμβολική αναπαράσταση της γνώσης και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η τεχνητή νοημοσύνη στη μοντελοποίηση της ανθρώπινης νόησης. Τέλος, γίνεται μια συγκριτική ανάλυση των ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ ανθρώπων, ζώων και μηχανών, διερευνώντας σε ποιο βαθμό οι μηχανές μπορούν να μιμηθούν ή να αναπαράγουν τις γνωστικές ικανότητες των ζωντανών όντων.

Μάθημα 13ο: Σύνοψη – Συμπεράσματα
Η τελευταία διδακτική ενότητα αποτελεί μια ανακεφαλαίωση των βασικών θεωριών και ζητημάτων της γνωσιοθεωρίας που μελετήθηκαν κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Στο πλαίσιο αυτό, θα επανεξεταστούν οι κύριες φιλοσοφικές θεωρίες για τη γνώση όπως ορθολογισμός, εμπειρισμός, σκεπτικισμός καθώς και η παραδοσιακή θέαση της γνώσης ως δικαιολογημένης αληθούς πεποίθησης. Η συζήτηση θα επικεντρωθεί επίσης στην εξέλιξη της γνώσης και στην επίδρασή της στην επιστήμη και την κοινωνία, καθώς και στους τρόπους με τους οποίους η φιλοσοφία επηρέασε και επηρεάζει την επιστήμη. Τέλος, η ενότητα θα εξετάσει τις προοπτικές για το μέλλον της γνώσης στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, αναζητώντας νέες δυνατότητες και προκλήσεις που προκύπτουν από την ταχεία τεχνολογική εξέλιξη.