Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Ένα ζήτημα που με απασχόλησε εν όψει αυτής της συζήτησης, είναι κατά πόσο μπορεί να σκεφτεί ή να συζητήσει κανείς για το Κιβώτιο χωρίς να συζητήσει για τον Αλεξάνδρου και πιθανόν το αντίθετο. Είναι το Κιβώτιο μια πολιτική αλληγορία ή είναι κάτι περισσότερο αυτό; Η οπτική που προτείνω είναι να δούμε το Κιβώτιο ως υπαρξιακό δράμα.

Keywords: Existentialism, meaning of life

Γούναρης, Α. (2018). Το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου, Χωρίς τον Άρη Αλεξάνδρου. Εισήγηση στο Studio Mavromichali (26/10/2018). Ανακτήθηκε ΗΜ/ Μ/ ΕΤΟΣ από www.alkisgounaris.gr/ URL

Ευχαριστώ τον  Φώτη Μακρή  και την Γεωργία Πίσπα για την πρόσκληση αλλά και για την εμπειρία που μου προσέφεραν. Ο συνολικός τρόπος που προσέγγισε ο Φώτης αυτό το δύσκολο, ιδιαίτερο και μοναδικό έργο, η καθηλωτική ερμηνεία του αλλά κυρίως ο «σεβασμός» που έδειξε στο ΚΙΒΩΤΙΟ και τον δημιουργό του έδωσαν μια επιπλέον αξία σε αυτό το ούτως ή άλλως αξιέπαινο εγχείρημα.

Όπως είδατε πιθανόν από την ανακοίνωση ασχολούμαι με την φιλοσοφία και ο χρόνος που διαθέτω για διάβασμα εξαντλείται σχεδόν αποκλειστικά στο ερευνητικό μου πεδίο. Λογοτεχνία διαβάζω πλέον εξαιρετικά επιλεκτικά και επιλεκτικά πλέον παρακολουθώ θέατρο. Δεν είμαι λοιπόν ειδικός σε κανένα από τα δύο είδη.  Έτσι όταν πριν από μερικά χρόνια ρώτησα μια φίλη που ειδικεύεται στην θεωρία και την ιστορία της λογοτεχνίας ποιους έλληνες λογοτέχνες να διαβάσω μου απάντησε μην χάνεις τον χρόνο σου και μου πρότεινε μια μικρή λίστα με μόλις 3 βιβλία. Ένα εξ αυτών ήταν το Κιβώτιο που ευτυχώς είχα διαβάσει νωρίτερα, σε ηλικία περίπου 30 ετών, και από τότε το θεωρώ ως ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα που έχω διαβάσει ποτέ. Θα σας πω παρακάτω γιατί.

Ένα ζήτημα που με απασχόλησε εν όψει αυτής της συζήτησης, είναι κατά πόσο μπορεί να σκεφτεί ή να συζητήσει κανείς για το Κιβώτιο χωρίς να συζητήσει για τον Αλεξάνδρου και πιθανόν το αντίθετο.

Από την εποχή του Αριστοτέλη το ζήτημα της αυτονομίας του έργου τέχνης όταν αυτό τελειώνει και φεύγει από τα χέρια του δημιουργού του, αποτελεί ένα διαρκές φιλοσοφικό ζήτημα. Μπορείς να κρίνεις το έργο χωρίς να λάβεις υπόψη σου τον δημιουργό; Τις προθέσεις, τις αρχές, το ήθος, τις σπουδές, τις επιρροές του, την υπέρβαση ή τους συμβιβασμούς του;

Για τους περισσότερους αναλυτές το Κιβώτιο κουβαλάει τον Αλεξάνδρου και ο Αλεξάνδρου το Κιβώτιο.

Η παραδοχή αυτή πατάει πάνω σε έναν συλλογισμό ο οποίος στηρίζεται σε γεγονότα:

Ο Αλεξάνδρου (ή Βασιλειάδης όπως ήταν το πραγματικό του όνομα) όντας ακούραστος εργάτης των λέξεων, με ένα εξαιρετικά πλούσιο μεταφραστικό έργο (μεταξύ των άλλων μεταφράζει Ντοστογιέφσκι) είναι παράλληλα μια ανήσυχη πολιτική οντότητα.

Την εποχή της δικτατορίας Μεταξά, οργανώνεται στο ΚΚ.

Αποχωρεί από το ΚΚΕ απογοητευμένος με τον αυταρχισμό, την κατάχρηση της εξουσίας του γραφειοκρατικού μηχανισμού, τον σταλινικό ολοκληρωτισμό και τη θεοποίηση του Στάλιν.

Συνεχίζει όμως να θεωρεί τον εαυτό του κομμουνιστή. Πηγαίνει σε διαδηλώσεις, συλλαμβάνεται και εξορίζεται 2 φορές για πολλά χρόνια ενώ παράλληλα αντιμετωπίζεται ως ρίψασπις, σχεδόν ως προδότης από τους συντρόφους του.

Ο Αλεξάνδρου είναι απογοητευμένος από το Κόμμα όμως παραμένει αγωνιστής. Δεν παίρνει το όπλο του και δεν παίρνει τα βουνά- όμως αντιστέκεται με τον Λόγο του και τη συμπαγή και συνεπή Ηθική του στάση, και ως άλλος Σωκράτης τελικά δέχεται τις συνέπειες των επιλογών του. Το όπλο του Αλεξάνδρου, ο Λόγος, είναι η λογική και η λογοτεχνία.

Από τα παραπάνω μπορεί να συνάγει κανείς ότι ο πολιτικά απογοητευμένος και ίσως προδομένος Αλεξάνδρου, βρίσκει στο Άδειο Κιβώτιο έναν εύγλωττο τρόπο για να καταδείξει την κενότητα της αριστερής- της κομμουνιστικής πολιτικής. Είναι ένας τρόπος να περιγράψει  την ματαιότητα του ιδανικού στο οποίο αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.

Κατά τη γνώμη μου η προσέγγιση αυτή μπορεί να είναι αληθής -είναι όμως λογοτεχνικά και φιλοσοφικά περιορισμένου ενδιαφέροντος.

Για μένα, το Κιβώτιο έχει λογοτεχνική και φιλοσοφικά αξία, ανεξάρτητα από τις προθέσεις του Αλεξάνδρου.

Είναι εύκολο και προφανές, να κάνει κάποιος τις συνδέσεις και να βρει τις συγγένειες του Κιβωτίου με τις λογοτεχνικές δυστοπίες του Κάφκα, ή την ειρωνεία του Χάξλει ή ακόμα και το εφιαλτικό μέλλον του Όργουελ.

Προφανώς υπάρχουν αυτές οι συγγένειες, και μπορεί να κατατάξει κάποιος το έργο στις πολιτικές αλληγορίες ή να το χαρακτηρίσει όπως ο Μαρωνίτης, ως έργο πολιτικού σουρεαλισμού;

Είναι όμως αυτά που κάνουν το κιβώτιο μοναδικό;. Κατά τη γνώμη μου είναι και κάτι περισσότερο από πολιτικό μυθιστόρημα.

Για μένα το Κιβώτιο είναι ένα Μεταμοντέρνο, Υπαρξιακό, Δράμα.

Και οι 3 λέξεις της ταξινόμησης που προτείνω Μεταμοντέρνο, Υπαρξιακό, Δράμα έχουν ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον, αλλά θα σταθώ στο Υπαρξιακό το οποίο είναι το λιγότερο προφανές.

 Ο Υπαρξισμός ήταν όπως πιθανά γνωρίζετε, ένα φιλοσοφικό και λογοτεχνικό ρεύμα με μακριά παράδοση από τον Ντοστογιέφσκι μέχρι τον Σάρτρ τον Καμύ κ.α. Κοινός τόπος στον Υπαρξισμό, είναι η αγωνία του ανθρώπου που βρίσκεται ριγμένος, πεταμένος, σε έναν κόσμο ανοίκιο, έναν κόσμο άγνωστο, χωρίς πυξίδα. Είναι η αγωνία της ζωής, σε έναν κόσμο ο οποίος δεν είναι φτιαγμένος στα μέτρα μας. Ένας κόσμος εντός του οποίου καλούμαστε συνεχώς και είμαστε υποχρεωμένοι να παίρνουμε αποφάσεις, να κάνουμε επιλογές και να προβαίνουμε σε πράξεις. Και το χειρότερο, είμαστε καταδικασμένοι να κουβαλάμε το βάρος των επιλογών και την ευθύνη των πράξεών μας για το υπόλοιπο της ζωής μας. Οι πράξεις μας, μάς καθορίζουν, καθορίζουν το Είναι μας και προσδίδουν το Νόημα στη Ζωή μας.

Αντίθετα με όσα υποστηρίζουν οι Υπαρξιστές, εμείς μεγαλώνουμε, ενηλικιωνόμαστε και πιστεύουμε ότι ζούμε σε έναν κόσμο που κρύβει μεγάλα νοήματα και μεγάλες αξίες τις οποίες πρέπει να κατακτήσουμε. Πιστεύουμε ότι η γνώση, η τέχνη, η εργασία, η ηθική, οι νόμοι έχουν αξία και νόημα από μόνα τους.

Καθώς όμως πορευόμαστε στους δρόμους της ζωής που εμείς έχουμε επιλέξει- ή που μας οδήγησαν τα γεγονότα, φτάνει κάποια στιγμή, για τους τυχερούς, που αντιλαμβανόμαστε ότι το βάρος που κουβαλάμε, το κιβώτιο των αξιών και των νοημάτων είναι Άδειο.

Η ίδια μας η ζωή δεν έχει κανένα απολύτως νόημα από μόνη της.

Αυτοί λοιπόν οι τυχεροί - άτυχοι, μπαίνουμε στη βάσανο του απολογισμού. Μπαίνουμε στη φάση της Απολογίας. Και οι Άλλοι, οι σύντροφοι, οι διπλανοί, οι αναγνώστες, γίνονται ο Δικαστής.

Πολλοί χαρακτηρίζουν το Κιβώτιο ως ένα απαισιόδοξο έργο.

Για μένα υπάρχει και η άλλη όψη. Η αισιόδοξη πτυχή. Η στιγμή ακριβώς που καταλαβαίνουμε ότι η ζωή δεν έχει κανένα νόημα από μόνη της, αλλά αποκτά το νόημα που της δίνουμε. Είναι η στιγμή της πλήρωσης. Η στιγμή που το Κιβώτιο γεμίζει με την ίδια μας τη ζωή, με τις ίδιες μας τις πράξεις, με το σύνολο των επιλογών, των αξιών και των νοημάτων- όλα αυτά δηλαδή για τα οποία θεωρούμε ότι αξίζει να ζει ή να πεθάνει κανείς.