Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Πώς η φιλοσοφία συνέβαλε στη θεραπεία του ανορθολογισμού που κυριάρχησε στον δημόσιο λόγο τις μέρες της πανδημίας; Γιατί ήταν πάλι επίκαιροι ο Μισέλ Φουκώ και ο Τζέρεμι Μπένθαμ; Τι προέβλεψε ο Χαράρι για την μετα-COVID-19 εποχή και γιατί θα πρέπει να μας απασχολήσουν τα ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με τα βιομετρικά δεδομένα; Η νέα μορφή επιτήρησης, στο τέταρτο άρθρο της σειράς φιλοσοφικού διαλόγου για την παγκόσμια κρίση.

Keywords: πειθαρχία, επιτήρηση, βιομετρικά δεδομένα

Γούναρης, Α. (2020). Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η κοινωνία της πανούκλας. Πρώτη δημοσίευση bookpress.gr. Ανακτήθηκε 24/05/2020 από
https://alkisgounaris.gr/gr/archives/philosophy-as-therapy-the-society-of-the-plague/

«Κλείσιμο της πόλης, απαγόρευση εξόδου. Κάθε οικογένεια θα πρέπει να έχει κάνει τις προμήθειές της. Αν χρειαστεί, οπωσδήποτε, η έξοδος από το σπίτι, θα βγαίνει μόνο ένας κάθε φορά, αποφεύγοντας κάθε συνάντηση. Οι μόνοι που κυκλοφορούν στους δρόμους είναι οι επόπτες, οι επίτροποι, οι στρατιώτες της φρουράς και οι νεκροθάφτες. Την πολιτοφυλακή απαρτίζουν αξιωματικοί και ενάρετοι πολίτες. Καθημερινά κάθε συνοικία επιτηρείται. Η επιτήρηση βασίζεται σε ένα μόνιμο και λεπτομερές σύστημα καταγραφής. Όλα τα γεγονότα καταγράφονται. Κάθε άτομο επισημαίνεται, εξετάζεται και κατανέμεται ανάμεσα σε ζωντανούς, ασθενείς και νεκρούς».

Πρόκειται για μια αποσπασματική σύνοψη του κανονισμού λήψης μέτρων κατά του λοιμού στη Γαλλία του 17^ου αιώνα. Ο Μισέλ Φουκώ που ανέσυρε το πλήρες κείμενο από το στρατιωτικό αρχείο της πόλης του Βενσέν, θεωρεί ότι τα αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό της πανούκλας την εποχή εκείνη, αντιπροσωπεύουν μια ολοκληρωτική αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης των επιδημιών και ταυτόχρονα αντανακλούν ένα νέο πολιτικό όραμα. Η «πανωλόβλητη» πόλη, που καταγράφει, επιτηρεί, ελέγχει, αποκτά μια αυστηρή ιεραρχική δομή και μετατρέπει τους ίδιους τους πολίτες σε επιτηρητή του διπλανού τους, αντιπροσωπεύει, σύμφωνα με τον Φουκώ, την ουτοπία της τέλεια διοικούμενης πολιτείας. Στο έργο του, Επιτήρηση και Τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής[1], στο οποίο επιχειρεί μια «αρχαιολογική» περιγραφή των σχέσεων εξουσίας και γνώσης, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτές επιδρούν ιστορικά στις ποινές και τους εποπτικούς μηχανισμούς, παρουσιάζει -μεταξύ των άλλων- μια ενδιαφέρουσα μετάβαση: Τη μετάβαση από την «κοινωνία της λέπρας» στην «κοινωνία της πανούκλας». Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας» σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας, ένα όραμα που πραγματώνεται εκατό χρόνια μετά από τον λοιμό, με τον σχεδιασμό του Πανοπτικού από τον Τζέρεμυ Μπένθαμ [2] στα τέλη του 18^ου αιώνα. Το αρχικό σχέδιο του Μπένθαμ αφορούσε τη δημιουργία μιας πρότυπης φυλακής, όμως η ιδέα του, όπως ο ίδιος πρότεινε, ήταν κατάλληλη να εφαρμοστεί στην εκπαίδευση, στη βιομηχανία αλλά και στον τομέα της υγείας. Το Πανοπτικόν είναι ένα είδος κτηρίου, η αρχιτεκτονική του οποίου επιτρέπει τη διαρκή επιτήρηση όλων των παραβρισκόμενων σε αυτό, από έναν κεντρικό επιτηρητή. Οι επιτηρούμενοι από την άλλη πλευρά, λόγω της ιδιότυπης αυτής αρχιτεκτονικής κατασκευής, δεν γνωρίζουν αν στην πραγματικότητα επιτηρούνται, καθώς δεν έχουν τη δυνατότητα να δουν εκείνοι τον επιτηρητή τους. Κατά την παραμονή τους στο κτήριο, η απόκλιση από την επιθυμητή συμπεριφορά επιφέρει ποινές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι επιτηρούμενοι να συμπεριφέρονται συνεχώς σαν να τους επιτηρούν, ακόμα και όταν δεν τους επιτηρούν. Με αυτόν τον τρόπο ο «πανοπτισμός» δημιουργεί μια τυποποιημένη «ηθική» συμπεριφορά πειθαρχημένου ανθρώπου.

Η πειθαρχία ωστόσο, δεν θα πρέπει να ταυτίζεται, σύμφωνα με τον Φουκώ, με έναν θεσμό ή έναν μηχανισμό εξουσίας. Αποτελεί ένα βαθύτερο ανατομικό στοιχείο της εξουσίας, μια «τεχνολογία» με την οποία η εξουσία ασκείται,ⁱ όπως λέει. Ο Φουκώ, προφητικά σχεδόν, επισημαίνει ότι η πειθαρχική κοινωνία, ξεκινά από τη λειτουργία των κλειστών πειθαρχικών συστημάτων, όπως για παράδειγμα οι εργασιακοί χώροι, τα σχολεία και οι φυλακές, χώροι που αποτελούν ένα είδος «κοινωνικής καραντίνας» και καταλήγει σε έναν γενικευμένο μηχανισμό «πανοπτισμού»ⁱⁱ. Σε αντίστοιχο ρόλο προφήτη, ο Γιουβάλ Χαράρι [3] σε άρθρο του στους Financial Timesⁱⁱⁱ εν μέσω καραντίνας, προβλέπει ότι στην μετά Covid-19 εποχή, πολλά από τα έκτακτα μέτρα επιτήρησης λόγω της πανδημίας θα γίνουν αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Τα έξυπνα κινητά και οι κάμερες αναγνώρισης των προσώπων ή της θερμοκρασίας του σώματος βρίσκονται ήδη στην καθημερινότητά μας. Όμως αυτά αποτελούν μόνο την αρχή, σύμφωνα με τον Ισραηλινό στοχαστή, καθώς η τεχνολογία επιτήρησης εξελίσσεται με φρενήρεις ρυθμούς. Η προοπτική στο άμεσο μέλλον, βιομετρικά «αξεσουάρ» να παρακολουθούν διαρκώς την κατάσταση της υγείας, τα συναισθήματα, τη σωματική δραστηριότητα, τον θυμό ή την παραβατική συμπεριφορά των πολιτών, δεν αποτελεί επιστημονική φαντασία και είναι πιο πιθανή από ποτέ. Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος. Μια τέτοια απόφαση μπορεί να οδηγήσει σε μέτρα και νόμους που «υπό κανονικές συνθήκες» καμιά κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να θεσμοθετήσει.

Τα βιομετρικά δεδομένα κάθε πολίτη ωστόσο, καθώς περιλαμβάνουν πληροφορίες για την υγεία, τη λειτουργική ικανότητα αλλά και τη διανοητική κατάστασή του, θεωρείται προφανές ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται από το ισχύον νομικό σύστημα με εξαιρετική προσοχή ως ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Λόγω της χρησιμότητάς τους όμως, δεν αποκλείεται στο μέλλον, είτε εξαιτίας κυβερνοπειρατείας, είτε λόγω επίκλησης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης από μια κυβέρνηση, να αποτελέσουν μέσο για επιτήρηση, αποκλεισμό, κοινωνικές διακρίσεις ή και ακόμα μέσο οικονομικής πίεσης από ασφαλιστικούς και χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, ακόμα και από την αγορά εργασίας.

Για περαιτέρω ενημέρωση επί του θέματος δείτε:

[1] Επιτήρηση και Τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής. Μισέλ Φουκώ. Μτφρ. Τάσος Μπέτζελος. Πλέθρον

[2] Panopticon: Or the Inspection House. Jeremy Bentham. Kessinger Publishing

ή The Panopticon Writings. Jeremy Bentham. Verso Books

[3] Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος. Yuval Noah Harari. Μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης. Αλεξάνδρεια

i Έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον η διάκριση του Φουκώ ανάμεσα στην «κατοχή» και στην «άσκηση» εξουσίας. Η εξουσία σύμφωνα με τον Γάλλο δεν αποτελεί ένα προνόμιο που κάποιος «κατέχει» (π.χ. το Κράτος) αλλά αποτελεί μια δραστηριότητα που «ασκείται» από κοινού μέσα σε ένα πλέγμα εξουσιαστικών δομών. Για το λογικό σφάλμα κατοχής της εξουσίας, μπορείτε να δείτε παλαιότερο άρθρο μου εδώ

ii Η σύγχρονη μορφή ψηφιακής επιτήρησης, κατά τη διάρκεια πλοήγησης στο διαδίκτυο, αποτελεί για παράδειγμα ένα μείζον ηθικό ζήτημα, που έχουν επισημάνει μεταξύ άλλων γκουρού της τεχνολογίας όπως ο πρώην επικεφαλής της Mozilla, Γκάρι Κόβατς. Δείτε εδώ τη σχετική ομιλία του στο TED 

iii Διαβάστε το άρθρο του Χαράρι εδώ