Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα.

Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords: καπιταλισμός, ωφελιμισμός

Γούναρης, Α. (2020). Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών. Πρώτη δημοσίευση bookpress.gr. Ανακτήθηκε 24/05/20 από
https://alkisgounaris.gr/gr/archives/philosophy-as-therapy-the-jungle-and-the-calculator-of-pleasures/

Ο καπιταλισμός είναι το μεγάλο θύμα της πανδημίας, και η πανδημία η χρυσή ευκαιρία για μια εποχή «ανανεωμένου» κομμουνισμού. Αυτή η ανάγνωση της κρίσης αποτελεί για στοχαστές όπως ο Σλάβοϊ Ζίζεκ(i) τον νέο μονόδρομο, ώστε να μην καταλήξει η ανθρωπότητα σε κατάσταση ζούγκλας, όπου η επιβίωση θα αποτελεί προνόμιο μόνο των ισχυρών του πλανήτη. Ο Σλοβένος φιλόσοφος υποστηρίζει, ότι η κρίση του κορωνοϊού όχι μόνο σημαίνει το τέλος της ελεύθερης αγοράς, αλλά ουσιαστικά σηματοδοτεί το τέλος του εθνικιστικού ιδεώδους χωρών όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και ανοίγει τον δρόμο για έναν παγκόσμιο κομμουνισμό αλληλεγγύης και συνεργασίας των λαών. Ομολογουμένως με εξαιρετικά αντανακλαστικά αγοράς, ο Ζίζεκ, είναι ο πρώτος, απ’ όσο γνωρίζω, στοχαστής, που έγραψε βιβλίο για τις πολιτικές επιπτώσεις του Covid-19(ii) το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει μέσα στον επόμενο μήνα.

Δεν παύει παρ' όλα αυτά να αναπαράγει, όπως κάνει σε κάθε παγκόσμια κρίση τα είκοσι τελευταία χρόνια, το ίδιο εσχατολογικό μοτίβο για το υποτιθέμενο τέλος του καπιταλισμού και την αυγή μιας νέας μαρξιστικής ουτοπίας [1]. Ο Ζίζεκ, όπως και ο Μπαντιού, ανήκει στους τελευταίους διανοητές μιας γενιάς που ο Ρότζερ Σκράτον ονομάζει «τρελούς, τσαρλατάνους και ταραχοποιούς» [2]. Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα ιδεολογικό απολίθωμα όπως οι ήρωες του υπογείου της ταινίας Underground του Κουστουρίτσα, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει εδώ και δεκαετίες, αλλά κυρίως, είναι το έλλειμμα λογικής σκέψης και ρεαλιστικών προτάσεων που τους τοποθετεί στη δέσμη του γκροτέσκου λαϊκισμού, ο οποίος βεβαίως, όπως κάθε λαϊκισμός, κερδίζει εκατομμύρια οπαδούς απ' όποια πλευρά του πολιτικού φάσματος κι αν προέρχεται.

Τι είναι όμως αυτό που κάνει φωνές σαν του Ζίζεκ να είναι τόσο δημοφιλείς και να ακούγονται ως τεκμηριωμένη και επιβεβλημένη κριτική στις μέρες μας; Η πιθανότερη απάντηση είναι ότι αρκούμαστε στο να μοιραζόμαστε τη δυσφορία μας για τα εκάστοτε τεκταινόμενα, με κάποιους που λένε εντυπωσιακά λόγια με εντυπωσιακό ύφος, χωρίς να μας ενδιαφέρει το τι πραγματικά προτείνουν, ή στην περίπτωση που προτείνουν κάτι, αν αυτό το κάτι μπορεί να υλοποιηθεί, αλλά κι αν μπορεί, με τι συνέπειες μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο.

Στις μέρες της πανδημίας, πέρα από την ασθένεια καθεαυτή, τους θανάτους, την αβεβαιότητα, τους προσωπικούς ψυχολογικούς, οικονομικούς, και άλλους λόγους, δυσφορία δημιουργείται και από τις πολιτικές στάσεις, την ανευθυνότητα ή την κυνικότητα με την οποία αντιμετώπισαν αρχικά τη συγκεκριμένη κατάσταση, ισχυρές χώρες. Για παράδειγμα το κυνικό και με μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες απώλειες (όπως αποδεικνύεται στην πράξη) σκεπτικό του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον και του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, να θυσιάσουν μερικές χιλιάδες ζωές (κάποιες εκ των οποίων ούτως ή άλλως, αργά ή γρήγορα, θα χάνονταν από άλλες αιτίες, λόγω του προχωρημένου της ηλικίας ή υποκείμενων νοσημάτων) για να διαφυλάξουν την ομαλότητα, την οικονομική ευημερία και την «ποιότητα της ζωής» των περισσοτέρων. Ένα επιχείρημα, που εκφράστηκε με ειλικρίνεια, ως πατριωτική προτροπή, από τον κυβερνήτη του Τέξας, Νταν Πάτρικ(iii), προς τους εβδομηντάχρονους συμπολίτες του, οι οποίοι, σύμφωνα με την οπτική του, θα πρέπει να είναι πρόθυμοι να «θυσιαστούν για να έχουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους ένα καλύτερο οικονομικό μέλλον».

Η βάση αυτού του σκεπτικού, όσο απεχθές κι αν ακούγεται, είναι αμιγώς φιλοσοφική και εκφράζει την ηθική θεωρία που καλούμε ωφελιμισμό. Σε αντίθεση με ό,τι ενδεχομένως θεωρούν πολλοί, ο ωφελιμισμός δεν είναι μια εγωκεντρική θεωρία, αλλά μια θεωρία που υπολογίζει τις συνέπειες, δηλαδή το αποτέλεσμα των επιλογών μας για το κοινό όφελος. Σε μια ακραία συνθήκη για παράδειγμα, όπως συμβαίνει στη σημερινή πανδημία, κάποιος που αποφασίζει να πράξει με τρόπο ώστε να σωθούν οι ζωές πέντε συνανθρώπων του, αφήνοντας όμως έναν να πεθάνει, δρα με ωφελιμιστικά κριτήρια. Η αρχή του ωφελιμισμού ορισμένως, «μεγαλύτερη ωφέλεια για μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων» είναι η αρχή που υιοθέτησαν χώρες όπως η Σουηδία, η οποία στάθμισε κατά την κρίση της τα υπέρ και τα κατά των διαθέσιμων επιλογών και οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι στην πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» υπάρχει μεγαλύτερη ωφέλεια για το κράτος και τους πολίτες από ό,τι σε ένα ενδεχόμενο lockdown.

Ο υπολογισμός της ωφέλειας «με το κομπιουτεράκι», αποτελεί τη συνεισφορά του Τζέρεμι Μπένθαμ στην ιστορία των ιδεών. Στο έργο του An Introduction to the Principles of Morals and Legislation(iv), o Βρετανός φιλόσοφος απαριθμεί μια σειρά από κριτήρια που ο καθένας θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη του, ώστε να υπολογίζει με ακρίβεια και να αποφασίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ποιο είναι το σωστό να πράξει. Αυτή η «αριθμητικοποίηση» της ηθικής ωστόσο, δεν υπολογίζει μόνο τα οικονομικά οφέλη που συνεπάγεται κάθε απόφαση, αλλά συμπεριλαμβάνει κριτήρια που συνδέονται με τον πόνο και την ηδονή ως αποτέλεσμα της κάθε πράξης. Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής είναι τόσο πεπεισμένοι για την ορθότητά της, που θρυλείται, πως στο πανεπιστήμιο UCL, όπου φυλάσσεται η μούμια του Μπένθαμ σε κοινή θέα έξω από τη βιβλιοθήκη, κάποιοι φοιτητές έπαιζαν ποδόσφαιρο με το κεφάλι του φιλοσόφου, πράξη καθ' όλα θεμιτή, αφού είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο βαθμό ευχαρίστησης για τους συμμετέχοντες και καθόλου πόνο για τον ήδη νεκρό φιλόσοφο.

Ωστόσο, έναν ωφελιμισμό βασισμένο σε ανώτερες αξίες [3] και με επιρροές από τη χριστιανική ηθικότητα, εισηγήθηκε ο μαθητής του Μπένθαμ, Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ο Μιλ, σε αντίθεση με τον δάσκαλό του που υποστήριζε μια ηθική βασισμένη στην ποσοτική αξιολόγηση των ηδονών, υποστήριξε ότι ανάμεσα σε ένα ευτυχισμένο γουρούνι και έναν δυστυχή άνθρωπο, πάντα θα πρέπει να επιλέγουμε να είμαστε άνθρωποι, εννοώντας ότι υπάρχει μια σαφής ποιοτική διάκριση ανάμεσα στις ηδονές. Είναι καλύτερα να είσαι ένας μη ικανοποιημένος Σωκράτης, έλεγε χαρακτηριστικά, παρά ένας ικανοποιημένος βλάκας. Υπό αυτήν την έννοια, ο ωφελιμισμός του Μιλ, ο οποίος αποτελεί την κυρίαρχη έκφραση της ηθικής αυτής στάσης στον σύγχρονο ακαδημαϊκό διάλογο, ουδέποτε θα έβαζε σε κίνδυνο ή θα θυσίαζε την ανθρώπινη ζωή για χάριν οποιασδήποτε οικονομικής σκοπιμότητας. Κάτι τέτοιο μόνο ένας «ικανοποιημένος βλάκας» θα μπορούσε να πράξει.

Για περαιτέρω ενημέρωση επί του θέματος δείτε:

[1] Προβλήματα στον Παράδεισο. Ο κομμουνισμός μετά το τέλος της ιστορίας. Slavoj Zizek. Μτφρ. Ελένη Αστερίου. Μεταίχμιο

[2] Τρελοί Τσαρλατάνοι Ταραχοποιοί. Διανοούμενοι της νέας αριστεράς. Roger Scruton. Μτφρ. Άννα Δαμιανίδη. Επίκεντρο

[3] Ωφελιμισμός. John Stuart Mill. Μτφρ. Φιλήμων Παιονίδης. Πόλις

ⁱ Διαβάστε τη συνέντευξη του Ζίζεκ εδώ

ⁱⁱ Διαβάστε για το νέο του βιβλίο εδώ: Pandemic! COVID-19 Shakes the World 

iii Περισσότερα για τον κυνισμό της αμερικάνικης ωφελιμιστικής οπτικής εδώ

iv Το βιβλίο του Μπένθαμ μπορείτε να το διαβάσετε online εδώ