Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Γιατί η υπεράσπιση της ελεύθερης αγοράς, κατά την κρίση της πανδημίας, για πολλούς θεωρήθηκε αδιανόητη ενώ για κάποιους απαραίτητη προϋπόθεση της διαφύλαξης της ανθρώπινης ελευθερίας; Πώς ο ατομικός εγωισμός μιας καπιταλιστικής οικονομίας, μπορεί να λειτουργήσει ως αποτελεσματικός αλτρουισμός προς όφελος της ανθρωπότητας; Οι θέσεις της Ραντ και τα επιχειρήματα του Σίνγκερ στο δεύτερο άρθρο της σειράς πάνω σε θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στην περίοδο της παγκόσμιας κρίσης του κορονοϊού.

Keywords: λιμπερταριανισμός, αποτελεσματικός αλτρουισμός

Γούναρης, Α. (2020). Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά. Πρώτη δημοσίευση bookpress.gr. Ανακτήθηκε 24/05/2020 από
https://alkisgounaris.gr/gr/archives/philosophy-as-therapy-selfish-man-altruistic-market/

Ένα στοιχείο που βοήθησε τις ανορθολογικές φωνές να κερδίζουν έδαφος τις μέρες της πανδημίας, είναι η ακατανόητη για πολλούς υπεράσπιση της ελεύθερης αγοράς. Σε αντίθεση με τους ωφελιμιστές, που υπερασπίζονται τη διατήρηση μιας εύρυθμης οικονομίας ως μέσο για μεγαλύτερη ευδαιμονία μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων, οι ελευθεριακοί (libertarians) θεωρούν απαράδεκτη την κρατική παρέμβαση στον περιορισμό οποιασδήποτε οικονομικής δραστηριότητας. Ο λόγος δεν είναι ότι θέλουν να κερδίσουν περισσότερα χρήματα (οι περισσότεροι ενδεχομένως και να θέλουν), αλλά ότι θεωρούν πως κάθε άνθρωπος έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να διαχειρίζεται με οποιονδήποτε τρόπο θέλει τον εαυτό του και όλα όσα κατέχει και ως εκ τούτου, να ασκεί χωρίς εμπόδιο την όποια επαγγελματική και οικονομική δραστηριότητα. Και λέγοντας χωρίς εμπόδιο, οι υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς, εννοούν χωρίς κανένα κρατικό εμπόδιο, αφού θεωρούν ότι το κράτος δεν έχει καμιά εξουσία στο να περιορίζει τις ατομικές ελευθερίες και τις δράσεις των πολιτών του.

Με ιδεολογική αφετηρία τα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά έργα της Άυν Ραντⁱ [1] και του Ρόμπερτ Νόζικ [2], οι υπερασπιστές της αγοράς χωρίς όρια, θεωρούν ότι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να ζουν και να πεθαίνουν με οποιονδήποτε τρόπο επιθυμούν. Να συνάπτουν συμβάσεις καλοπληρωμένης ή κακοπληρωμένης εργασίας, ακόμα και «εθελοντικής δουλείας», ή να γίνονται σούπερ σταρ και να κερδίζουν εκατομμύρια δολάρια κάθε μήνα. Αντίστοιχα έχουν το δικαίωμα να ασφαλίζονται ή να μην ασφαλίζονται, να εμβολιάζονται ή να μην εμβολιάζονται, και να κυκλοφορούν ελεύθεροι κατά την κρίση τους ή να αυτοπεριορίζονται σε καραντίνα με μοναδικό γνώμονα για τις πράξεις τους το γεγονός ότι είναι έλλογα όντα. Ναι, οι ελευθεριακοί (ή λιμπερταριανοί αν θέλετε) έχουν μεγάλη εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη κρίση.

Θεωρούν ότι οι άνθρωποι είναι μεν ιδιοτελείς και εγωιστές και ότι το μοναδικό ηθικό τους καθήκον είναι το καθήκον απέναντι στον εαυτό τους με στόχο την προσωπική ευτυχία, υποστηρίζουν όμως δε, ότι όταν κάθε άνθρωπος επιτύχει αυτόν τον στόχο του, όταν κάθε άνθρωπος είναι ικανοποιημένος από τη ζωή του και από τον κόπο του, τα υπόλοιπα ακολουθούν και ο κόσμος θα είναι καλύτερος. Ένας κόσμος εγωιστών που συναλλάσσονται μεταξύ τους ελεύθερα, λειτουργεί καλύτερα από έναν κόσμο όπου ο «μεγάλος δικτάτορας», το κράτος, ρυθμίζει τις σχέσεις τους και παρεμβαίνει στις ζωές τους. Γι' αυτούς, κάθε κρατική παρέμβαση περιορίζει την ανθρώπινη ελευθερία και υποτιμάει την ανθρώπινη λογική. Με παρεμβάσεις που θυμίζουν ολοκληρωτικά καθεστώτα, απαγορεύσεις της κυκλοφορίας, αστυνομεύσεις των πάντων, προσβολή της ιδιωτικότητας στο όνομα του κοινού συμφέροντος ή της δημόσιας υγείας, ο κόσμος δεν γίνεται πιο ασφαλής, απλώς γίνεται πιο ανελεύθερος. Ακόμα και σε εξαιρετικά ακραίες συνθήκες, όπως η πανδημία των ημερών μας, η εξουσιαστική παρέμβαση του κράτους μόνο ζημιά μπορεί να προκαλέσει.

Αυτό που υποστηρίζουν οι ελευθεριακοί (ασκώντας κριτική κυρίως στο αμερικανικό μοντέλο υγείας), είναι ότι αν ήθελε το κράτος πραγματικά να βοηθήσει στην κρίση, θα έπρεπε να άρει τις αυστηρές απαγορεύσεις στο σύστημα υγείας, να περιορίσει τους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς για να έχουν όλοι καλύτερη και ταχύτερη πρόσβαση στα νοσοκομεία, να «λύσει» τα χέρια των γιατρών για να μπορέσουν να δοκιμάσουν νέες θεραπείες χωρίς νομικά κωλύματα, να άρει τους ελέγχους, τους δασμούς και τους κανονισμούς λειτουργίας του εμπορίου ώστε τα «αντανακλαστικά» της αγοράς να λειτουργήσουν γρήγορα και υπέρ των ανθρώπινων ζωών. Η πολιτική των «κόκκινων κορδελών», η πολιτική του αποκλεισμού, των απαγορεύσεων και του lockdown, δεν σώζει στην πραγματικότητα τις ανθρώπινες ζωές. Αυτό που ισχυρίζονται, είναι ότι το μόνο που σώζει είναι τις κυβερνήσεις, από το πολιτικό κόστος, την υπαιτιότητα και το ανάθεμα για τη μεγάλη συμφορά που χτύπησε τον πλανήτη.

Η έμπρακτη συνεισφορά τόσο των «ικανοποιημένων εγωιστών» όσο και των ωφελιμιστών καπιταλιστών σε αυτή την κρίση, έγινε περισσότερο φανερή παρά ποτέ, καθώς τα αλτρουιστικά αντανακλαστικά της αγοράς λειτούργησαν τελικά για το κοινό όφελος. Επιχειρηματίες όπως ο Τζακ Ντόρσεϋ (Twitter), o Μπιλ Γκέιτς, o Έλον Μασκ, ο Τζεφ Μπέζος και δεκάδες άλλοι εκατομμυριούχοιⁱⁱ έχουν διαθέσει μέχρι σήμερα αθροιστικά, για την καταπολέμηση του Covid-19, μεγαλύτερα ποσά απ' ό,τι οι κυβερνήσεις των μεγάλων χωρών, αποκαλύπτοντας τελικά ένα νέο πρόσωπο «υπεύθυνου καπιταλισμού». Η ιδέα αυτού που έχει ονομαστεί «αποτελεσματικός αλτρουισμός» -και έχει γίνει ένα είδος «τρεντ» ανάμεσα τους νέους μεγιστάνες της Σίλικον Βάλεϋ- υποστηρίχθηκε από το ξεκίνημά της και εμπλουτίστηκε με στιβαρά επιχειρήματα από τον σύγχρονο Αυστραλό ωφελιμιστή φιλόσοφο Πίτερ Σίνγκερ [3].

Ο Σίνγκερ, ένας από τους επιδραστικότερους στοχαστές της εποχής μας, ήδη από το 2013 σε μια εμβληματική ομιλία του στο TEDⁱⁱⁱ επιχειρηματολογεί για το πώς, όλοι μας, μπορούμε να συμβάλουμε έμπρακτα ώστε να σώσουμε πολλά από τα 19.000 παιδιά που πεθαίνουν κάθε μέρα στον κόσμο λόγω της φτώχειας, ή κάποιους από τους εκατομμύρια άλλους ανθρώπους που υποφέρουν από την ίδια ή άλλη αιτία. Η ιδέα είναι απλή! Θέλεις να βοηθήσεις τον κόσμο; Αντί να σπαταλήσεις τον χρόνο σου, την ευφυΐα σου και την ενέργειά σου σε «συναισθηματικές αλτρουιστικές» πράξεις, που θα έχουν στην πραγματικότητα μηδαμινό αντίκτυπο στον κόσμο, αξιοποίησε τα ταλέντα σου, κέρδισε χρήματα και διάθεσε έστω και ένα μικρό ποσό κάθε μήνα για να βοηθήσεις αποτελεσματικότερα πολύ περισσότερους ανθρώπους που το έχουν ανάγκη. Αντί, για παράδειγμα, να γίνεις εθελόντρια νοσοκόμα στην Αφρική, κάνε κάτι παραγωγικό, πέτυχε και δώρισε ένα μέρος από τα εισοδήματά σου σε κατάλληλους σκοπούς για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των συνανθρώπων σου.

Στην ιστοσελίδα 80000hours.org^iv, μια ψηφιακή πλατφόρμα συνδεδεμένη με το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, η ομάδα του Γουίλ Μακάσκιλ κατευθύνει νέους απ' όλον τον κόσμο, για το πώς είναι παραγωγικότερο και αποτελεσματικότερο να αξιοποιήσουν τα ταλέντα τους και τις 80.000 ώρες εργασίας που τους αναλογούν στη ζωή τους, για το καλό της ανθρωπότητας. Ο «αποτελεσματικός αλτρουισμός», μέσα στην πανδημία, αναδεικνύει ένα άλλο πρόσωπο της ελεύθερης αγοράς και δίνει ένα παράδειγμα για το πώς τα πράγματα μπορούν να γίνουν καλύτερα στην πράξη, χωρίς να περιμένει κανείς το κράτος, ως από μηχανής θεό, να δώσει λύσεις σε όλα τα προβλήματα.

Για περεταίρω ενημέρωση επί του θέματος δείτε:

[1] Ο Άτλας Επαναστάτησε (η τριλογία). Ayn Rand. Μτφρ. Χριστιάννα Σαμαρά. Ωκεανίδα

[2] Anarchy, State, and Utopia. Robert Nozick. Blackwell

[3] The Most Good You Can Do: How Effective Altruism Is Changing Ideas About Living Ethically. Peter Singer. Yale University Press

ⁱ Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ayn Rand εδώ

ii Η σχετική λίστα του Bussines Insider με τους επιχειρηματίες εδώ και η σχετική λίστα του Forbes εδώ 

iii Μπορείτε να δείτε εδώ με ελληνικούς υπότιτλους την ομιλία του Πίτερ Σίνγκερ

iv https://80000hours.org/