Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Οι θεωρίες συνομωσίας, ο ανορθολογισμός και η κυκλοφορία ψευδών ειδήσεων, συνέθεσαν μια κωμικοτραγική εκδοχή του σκηνικού κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Τι συμβαίνει στις περιπτώσεις που η επιστήμη δεν μπορεί να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις; Γιατί η εικόνα των γεγονότων στην πολιτική είναι πιο σημαντική από τα ίδια τα γεγονότα; Και ποιος είναι ο λόγος που οι άνθρωποι πιστεύουν σε απίθανα πράγματα; Ο ιστορικός της επιστήμης, Μάικλ Σέρμερ, δίνει την απάντηση στο έβδομο άρθρο πάνω σε θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του COVID-19.

Keywords: ψευδολογία, θεωρίες συνομωσίας, κριτική σκέψη

Γούναρης, Α. (2020). Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Γκοτζίλες στην ομίχλη. Πρώτη δημοσίευση bookpress.gr. Ανακτήθηκε 24/05/2020 από
https://alkisgounaris.gr/gr/archives/philosophy-as-therapy-godzillas-in-the-mist/

Ένας ιός κατασκευασμένος στα εργαστήρια των Ιλλουμινάτι που μεταλλάχθηκε από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας πέμπτης γενιάς, μπορεί να εξουδετερωθεί, όπως θα έλεγε και ο κωμικός Ρίκι Ζερβέ, μόνο αν αφαιρέσεις από τα μπουκάλια της χλωρίνης την ειδοποίηση «Προσοχή: Μην το πιείτε». Οι θεωρίες συνομωσίας, ο ανορθολογισμός αλλά και η κυκλοφορία ψευδών ειδήσεων από ΜΜΕ και ανεύθυνες κυβερνήσεις, συνέθεσαν μια κωμικοτραγική εκδοχή του σκηνικού κατά τη διάρκεια της πανδημίας, με οδυνηρά, σε ορισμένες περιπτώσεις, αποτελέσματα.

Από τη μια πλευρά, ο ήπιος επιστημονικός λόγος, οι φωνές της λογικής και της υπευθυνότητας. Από την άλλοι οι καιροσκόποι, οι μετρ της χειραγώγησης και οι τσαρλατάνοι. Οι λίγοι εξειδικευμένοι επιστήμονες με εμπειρία σε αντίστοιχες πανδημίες, έκαναν προσεκτικές τοποθετήσεις, καθώς τα δεδομένα κυρίως τους πρώτους μήνες της κρίσης ήταν πενιχρά. Οι φιλόσοφοι της επιστήμης, που προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο βεβιασμένων γενικεύσεων και συμπερασμάτων βασισμένων σε επαγωγικά σφάλματα και άλλα «τεχνικά» ζητήματα, έμειναν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τα επιχειρήματά τους ίσως φανούν χρήσιμα μόνο σε ακαδημαϊκά συνέδρια. Το τι συμβαίνει στις περιπτώσεις που η επιστήμη δεν μπορεί να δώσει επαρκείς ή ικανοποιητικές απαντήσεις, ή όταν οι ειδικοί διαφωνούν μεταξύ τους, υπερασπιζόμενοι, ο καθένας από την πλευρά του, μη επιβεβαιωμένες υποθέσεις, το είδαμε δυστυχώς στη πράξη.

Ο επιστημονικοποιημένος λόγος πολιτικών σε ρόλο γιατρού, η προσφυγή στο λαϊκό συναίσθημα, στην ανασφάλεια, στο εθνικό γόητρο, η επινόηση φανταστικών εχθρών, η απόδοση εσφαλμένων ευθυνών, η χρήση επιστημονικών δεδομένων επιλεκτικά και κατά το συμφέρον, αποτέλεσαν στοιχεία μιας ρητορικής που αξίζει να μελετηθεί στο μέλλον ως μια πρακτική επιβεβαίωση της ισχύος των Σοφιστικών Ελέγχων [1] του Αριστοτέλη.

Ο Μπάνρουμ, ο «Μεγαλύτερος Σόουμαν» που ενσάρκωσε κινηματογραφικά ο Χιου Τζάκμαν στην ομώνυμη ταινία, έλεγε ότι «στον λαό αρέσει να ξεγελιέται» και η τέχνη του θεάματοςν όπως κι η τέχνη της πολιτικής, το γνωρίζει καλά αυτό. Η ψευδολογία ως εγγενές χαρακτηριστικό των ολοκληρωτικών καθεστώτων, σύμφωνα με την Άρεντ, μέσα από τις επιβεβαιωμένες ιστορικά τεχνικές της προπαγάνδας, της χειραγώγησης του όχλου, της παραπληροφόρησης της κοινής γνώμης κτλ., αποδεικνύεται ολοένα και πιο χρήσιμη και αποτελεσματική στα δημοκρατικά καθεστώτα, μέσα από τις εξωραϊσμένες τεχνικές κατασκευής της δημόσιας εικόνας των γεγονότων. Η Χάνα Άρεντ [2] υποστήριζε ότι στην πολιτική, η εικόνα των γεγονότων είναι πιο σημαντική από τα ίδια τα γεγονότα. Η έκβαση μιας κατάστασης δεν έχει να κάνει με το τι συμβαίνει, αλλά με το τι τελικά πιστεύει ο κόσμος. Τα πράγματα βαίνουν καλύτερα ή χειρότερα αν ο κόσμος πιστεύει ότι τα πράγματα βαίνουν καλύτερα ή χειρότερα. Η ψευδολογία έχει να κάνει με την ίδια τη λειτουργία της πολιτικής: Μια λειτουργία κατά την οποία τα γεγονότα ερμηνεύονται υπό το πρίσμα των σκοπών και των ιδεολογιών που η κάθε πολιτική εξυπηρετεί.

Ωστόσο η ψευδολογία και η τάση του κοινού να ξεγελιέται, διογκώνονται σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, χάρη στο μέσον. Το μέσο ενισχύει και καθορίζει εντέλει το περιεχόμενο της επικοινωνιακής σχέσης. Το διαδίκτυο, ένα πραγματικά υπέροχο και πολύτιμο εργαλείο για την ψυχαγωγία, τη γνώση και την ενημέρωση, έχει περιορισμένη χρησιμότητα, αν κάποιος ταυτόχρονα με τη γρήγορη σύνδεση δεν διαθέτει και αυτό που απλουστευμένα ονομάζουμε κριτική σκέψη. Είναι ενδεικτικό ότι ο καταιγισμός πληροφορίας σχετικά με την πανδημία αποτυπωνόταν, στα τέλη Απριλίου του 2020, σε περίπου τρία δισεκατομμύρια ψηφιακές σελίδες στα αποτελέσματα του Google. Ποιο ήταν όμως το περιεχόμενο και η εγκυρότητα αυτών των σελίδων; Αν συγκρίνει κανείς τα αποτελέσματα της αναζήτησης σελίδων που σχετίζονται με τα αντισώματα του ιού και σελίδων που σχετίζονται με την προέλευσή του από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας, θα καταλάβει ότι οι θεωρίες συνομωσίας έχουν τετραπλάσιο ενδιαφέρον από την επιστημονική ενημέρωσηⁱ.

Ο Μάικλ Σέρμερ [3] εξηγεί ότι ο λόγος που οι άνθρωποι πιστεύουν σε απίθανα πράγματα εδράζεται σε απλούς βιολογικούς μηχανισμούς. Η φυσική τάση των ζώων με κεντρικό νευρικό σύστημα να αναγνωρίζουν πρότυπα, να βρίσκουν ομοιότητες μεταξύ των καταστάσεων και να φτιάχνουν «εικόνες» για τον κόσμο, καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν και συμπεριφέρονταιⁱⁱ. Η δημιουργία πεποιθήσεων αποτελεί μια βασική λειτουργία του εγκεφάλου. Αντίθετα, το να διαθέτει κανείς κριτική σκέψη, το να μπορεί να διακρίνει την επιστημονική από την ψευδοεπιστημονική άποψη, και τη διαφορετική αξία του ενός πολιτικού ηγέτη από τον άλλον, δεν αποτελεί μια έμφυτη διαδικασία και απαιτεί μια διαδικασία εκμάθησης. Το να πιστεύει κάποιος στον θεό, στις θεωρίες συνωμοσίας, σε υπερφυσικές δυνάμεις και μυθικά τέρατα, ή στην ικανότητα του Τραμπ και του Ερντογάν να τον σώσουν από την πανδημία, προέρχεται από έναν ορισμένο μηχανισμό ο οποίος δεν επιτρέπει, για παράδειγμα, τη διάκριση μεταξύ ενός όντως αποτελεσματικού μέτρου για την αντιμετώπιση της ασθένειας από την κατανάλωση χλωρίνης ή κολόνιας.

Ο Σέρμερ εξηγεί ότι κατά την εξελικτική διαδικασία, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έμαθε πως είναι πιο συμφέρον να πιστεύει ότι κάτι ισχύει στη πραγματικότητα ενώ δεν ισχύει, παρά το αντίθετο. Η ενδεχόμενη ζημιά που μπορεί να συνεπάγεται η πεποίθηση ότι α) κάτι ισχύει ενώ δεν ισχύει, είναι μικρότερη από τη ζημιά που μπορεί να συνεπάγεται η πεποίθηση ότι β) κάτι δεν ισχύει ενώ στην πραγματικότητα ισχύει. Σκεφτείτε ότι καθώς κάποιος περπατάει βράδυ σε έναν ήσυχο δρόμο, ακούει έναν δυνατό ήχο μηχανής αυτοκινήτου. Είναι πιο πιθανό να αντιδράσει άμεσα και να τραβηχτεί στην άκρη του δρόμου, σχηματίζοντας (ψευδώς) την εντύπωση ότι κάποιο αυτοκίνητο έρχεται κατά πάνω του, παρά να υποθέσει (αληθώς) ότι ο ήχος έρχεται από μια τηλεόραση σε κάποιο μπαλκόνι. Η τάση του εγκεφάλου να πιστεύει ότι τα ερεθίσματα που λαμβάνει αντιστοιχούν σε αναγνωρίσιμα πρότυπα είναι εγγενής και μέρος της εξελικτικής του πορείας. Αναγνωρίζει πρόσωπα στους σχηματισμούς των νεφών, βρίσκει κρυμμένες εικόνες σε σωρούς από τυχαία σημεία, συμπληρώνει ημιτελή σχήματα κ.ο.κ.

Η δημιουργία ψευδών πεποιθήσεων συνεπώς, είναι μια αναμενόμενη συμπεριφορά του εγκεφάλου. Αντιθέτως, η σκεπτική στάση απέναντι σε όσα φαίνεται να ισχύουν, η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση, η αντίληψη της διαφοράς μεταξύ πιθανότητας και θαύματος, βεβαιότητας και εξαπάτησης, προϋποθέτουν μια διαδικασία εκμάθησης. Η λογική, η κατανόηση της επιστήμης, η διάκριση του Γκοτζίλα του ανορθολογισμού που βρίσκεται κρυμμένος στην ομίχλη της παραπληροφόρησης, απαιτούν εγρήγορση, προσπάθεια, εξάσκηση κι επιμονή.

Για περαιτέρω ενημέρωση επί του θέματος, δείτε:

[1] Όργανον 3: Τοπικών Ζ, Η, Θ, - Περί των Σοφιστικών Ελέγχων. Αριστοτέλης. Κάκτος

[2] Κρίσεις της Δημοκρατίας. Hannah Arendt. Μτφρ. Άννα Δαμιανίδη, Δημήτρης Ψυχογιός, Ελένη Κοτσύφου, Δήμητρα Ασημακοπούλου. Επίκεντρο

[3] Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα; Michael Shermer. Μτφρ. Μιχάλης Παναγιωτάκης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

i Στα τέλη Απριλίου του 2020 η αναζήτηση των λέξεων COVID και 5G στο Google έδινε κατά προσέγγιση διακόσια πενήντα εκατομμύρια αποτελέσματα, ενώ η αναζήτηση COVID και Antibodies μόλις εβδομήντα εκατομμύρια αποτελέσματα.

ii Δείτε τις ομιλίες του Σέρμερ με ελληνικούς υπότιτλους στο TED: Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα και Το πρότυπο πίσω από την αυταπάτη