Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Στο παρόν εξετάζονται εν συντομία τα κύρια σημεία της Χαϊντεγκεριανής οντολογίας που σχετίζονται με ηθικά ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο την φύση και την τεχνολογία. Παράλληλα δίνεται έμφαση στο ζήτημα της πλαισιοθέτησης.

Keywords: Heidegger, ecology, environmental ethics

Γούναρης, Α. (2006). H οντολογική θεμελίωση της Περιβαλλοντικής Ηθικής στον Heidegger. Ανακοίνωση ΜΠΗΦ, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ανακτήθηκε 30/01/2019 από https://alkisgounaris.gr/gr/archives/ontological-foundation-of-environmental-ethics-in-heidegger/

---

Ο Martin Heidegger, εκκινώντας από το κορυφαίο πλατωνικό ερώτημα «τι εννοούμε όταν λέμε ον» προσπάθησε να εξετάσει την έννοια του όντος προσδιορίζοντας κατ’ αρχήν την ανθρώπινη ύπαρξη, το υποκείμενο δηλαδή που καλείται να κατανοήσει αυτήν την έννοια. Λέγοντας ον εννοούμε κάθε τι που Είναι, είτε αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε είτε όχι. Όμως πως ορίζεται το Είναι; Για να ορίσεις το Είναι, πρέπει χρησιμοποιήσεις το είναι (είτε εκφράζοντας είτε υπονοώντας το) μέσα στον ίδιο το ορισμό του. Κάτι τέτοιο βέβαια, φαντάζει παράλογο... Το ότι δεν μπορεί όμως να δοθεί ορισμός για το είναι δεν μας απαλλάσσει από το ερώτημα για το νόημά του (Heidegger, 1978 : 27).

Οι άνθρωποι έχουν την τάση να «προσπερνούν» το νόημα του Είναι κι αυτό, όπως θα δούμε παρακάτω, τους «εγκλωβίζει» (τους πλαισιοθετεί) σε μια αντίληψη των πραγμάτων μέσα από «πρίσματα» ή «φακούς» που τους απομακρύνουν από την ουσία του.

Προσδιορίζοντας τις βασικές αρχές της οντολογίας του Heidegger, μπορούμε να σημειώσουμε ότι:

[1] το Είναι είναι πάντα το Είναι ενός όντος (όχι καθ’ έκαστου όντος, αλλά της σημασίας του όντος στην ολότητά του) και

[2] η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης είναι να κατανοεί (ή να προσπαθεί να κατανοεί) το Είναι (Πεντζοπούλου- Βαλαλά: 1991 : 82).

Ο άνθρωπος λοιπόν που κατανοεί (ή προσπαθεί να κατανοεί) το Είναι, είναι για τον Heidegger ένα ΟΝ, που είναι αυτό που είναι, συν (+) η δυνατότητα του να γίνει κάτι που ακόμα δεν είναι (Πελεγρίνης, 1997 : 380). Είναι δηλαδή ένα ον μπροστά από τον εαυτό του, ενα ον καθ’ υπέρβαση, που στοχεύοντας πέρα από αυτό που είναι, επιδιώκει να γίνει αυτό που δεν είναι ακόμα.

Η ιδιότητα αυτή του ανθρώπου, να επιδιώκει δηλαδή να γίνει κάτι που δεν είναι ακόμα, να εξ- ίσταται, τα ξεπερνά δηλαδή το Είναι του, τον κάνει διαφορετικό από τα υπόλοιπα όντα. Ο άνθρωπος Εξ- ίσταται, (existence) Υπάρχει. Για τους υπαρξιστές, των οποίων πρωτοπόρος θεωρείται ο Heidegger, μόνο ο άνθρωπος ΥΠΑΡΧΕΙ, ενώ τα υπόλοιπα ζώα απλώς ζουν και τα υλικά ή άυλα όντα απλώς υφίστανται (ή βρίσκονται).

Η υπερβατικότητα, η έκσταση, που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, είναι περιορισμένη, ΕΝΤΟΣ_των ορίων_του κόσμου του οποίου βρίσκεται.

Ο άνθρωπος ως ύπαρξη που υπερβαίνει το Είναι του μέσα στον κόσμο ονομάζεται από τον Heidegger, Εδωνά Είναι ή απλά Dasein.

Το Dasein βρίσκεται πάντα σε σχέση με άλλα όντα, που ο Heidegger τα ονομάζει «το άλλο».

Δημιουργώντας «σχέσεις» με «το άλλο» ο άνθρωπος, εκδηλώνει τη «μέριμνά» του γι αυτό, κι έτσι του δίνει νόημα. (Με την μέριμνα δηλαδή νοηματοδοτεί το άλλο). Ο άνθρωπος θεωρεί ότι το «άλλο» υπάρχει πάντα για κάποιο λόγο. Μ’ αυτό το τρόπο, ο κόσμος αποκτά νόημα για τον κάθε άνθρωπο, και γίνεται «ο κόσμος του», ο οποίος δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς αυτόν, αλλά ούτε αυτός μπορεί να υπάρχει χωρίς τον κόσμο. Μέσα σ’ αυτόν το κόσμο λοιπόν ο άνθρωπος, προσπαθεί να υπερβεί αυτό που είναι και να γίνει εκείνο που δεν είναι ακόμα.

Στην πορεία της ολοκλήρωσής του ο άνθρωπος που αναπτύσσει σχέσεις με τα υπόλοιπα όντα, συναντάει εμπόδια. Το κυριότερο εμπόδιο του αποτελεί η καθημερινή ευτέλεια, που τον κρατά δέσμιο σε μια «εικονική πραγματικότητα» κάνοντας τον να ζει για τα πράγματα και τα πρόσωπα, αντί να ζει με αυτά. (αυτό είναι ένα από τα σημεία που θα μας απασχολήσει παρακάτω). Αυτή η σκοπιμότητα για τα πράγματα, τον κάνει ανελεύθερο και τον απομακρύνει από τον βασικό του σκοπό, που είναι η ανακάλυψη και η υπέρβαση του εαυτού του.

Στον πρώιμο Heidegger, (προ του ‘35) η στενή εξάρτηση της ανθρώπινης ύπαρξης με τον κόσμο, τον χώρο και τα άλλα όντα, γίνεται καθαρά σε οντολογικό και όχι «οικολογικό» επίπεδο. Παρ’ όλα αυτά, η χωρικότητα, η σχέση με τα άλλα όντα, η επικοινωνία και η «δοσοληψία» (που είναι η προϋπόθεση της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στον κόσμο) σηματοδοτούν μια οντολογία με οικολογικό προσανατολισμό.

Ήδη στο Είναι και Χρόνος ο Heidegger (1978 : 173)υποστηρίζει ότι ο κόσμος_μας δεν βρίσκεται μέσα στο χώρο, αλλά αντίθετα ο χώρος, αποτελεί δομικό στοιχείο του κόσμου_μας.

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σε μια περίοδο που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει πρωτόγνωρα προβλήματα και οι κίνδυνοι που εμφανίζονται από τη χρήση των πυρηνικών όπλων γίνονται εφιαλτικοί, ο Heidegger, σε μια σειρά δοκιμίων και διαλέξεων από το 1949 μέχρι το 1970, μεταξύ των οποίων το «Χτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι» (1971) το «Μονοπάτι», και «Το Ερώτημα σχετικά με την Τεχνολογία» (1977) κ.α., επιχειρεί να εξετάσει τις ανθρώπινες πράξεις υπό το πρίσμα της οντολογίας του, για να εκφράσει ξεκάθαρα πια, περιβαλλοντικές και οικολογικές ανησυχίες.

Στο «Χτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι», τονίζεται η άμεση σχέση της ανθρώπινης ύπαρξης με την κατοικία και την εμπρόθετη τεχνολογική πράξη, το χτίσιμο. Το «εγώ είμαι», το «ich bin», συνδέεται με την αγγλοσαξονική λέξη bauen- χτίζω, αλλά και κατοικώ (Heidegger, 1978 : 102) (απ’ όπου και neighbor- γείτονας, gebur- κάτοικος κλπ). Σχετίζεται επίσης με το Μέσα_στον_κόσμο-Είναι. Το «είμαι», δηλαδή δηλώνει τον τρόπο που «κατοικώ», μέσα στον κόσμο, στη γη, κτίζοντας, δημιουργώντας, καλλιεργώντας και οικοδομώντας. Το να «κατοικείς», σημαίνει εδώ για τον Heidegger (1977 : 160 κ.ε.), «το κατά φύσιν ζην» να βρίσκεσαι σύμφωνα με τη Φύση, πάνω στη Γη, υπό τον Ουρανό, ανάμεσα σε Θνητούς και απέναντι στους Θεούς. Η τετράδα αυτή υποκαθιστά ουσιαστικά την έννοια του μέσα_στον_κόσμο_Είναι και πηγή της, είναι πιθανότατα ο Πλάτων (Γοργίας). Η μέριμνα για τη διατήρηση αυτών των τεσσάρων ιδιοτήτων της ύπαρξης, εξασφαλίζεται μέσα από την διαδικασία του «κτίζειν». Το κτίζω που συνδέεται με το τίκτω και τη τέχνη, δηλώνει το να κάνεις κάτι να εμφανιστεί εντός του παρόντος. Η κατοικία, οριοθετεί τον χώρο. Αποτελεί ένα πέρας, ένα όριο όπου κάτι σταματάει, αλλά και κάτι αρχίζει την παρουσία του. Η έλλειψη της «κατοικίας» συνδέεται για τον Heidegger με την «ανεστιότητα», το αίσθημα δηλαδή του ανθρώπου, που στερημένος από το οικείο περιβάλλον, ξένος προς τα όντα της οικείας διαμονής, νιώθει ότι δεν υπάρχει πουθενά τόπος να σταθεί και να ζήσει με ασφάλεια. Για τον Heidegger, η έλλειψη οικείας στέγης, που συνδέεται έμμεσα με τον υπερπληθυσμό, την τεχνολογία και την κατανάλωση, εκτός από κοινωνικό και οικολογικό πρόβλημα θέτει κατά μείζονα λόγο σε αμφισβήτηση την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.

Στο «Μονοπάτι» το 1949 ο Heidegger συγκεκριμενοποιεί τον οικολογικό του προσανατολισμό, έχοντας δεχτεί επιρροές από τους Γερμανούς ρομαντικούς και κυρίως τον ο Hölderlin. Γράφει συγκεκριμένα ότι είναι μάταιο οι άνθρωποι να προσπαθούν να κυριεύσουν τον κόσμο όταν τα σχέδιά τους δεν εναρμονίζονται με το μήνυμα του «μονοπατιού». Το μήνυμα αυτό είναι η θέαση της ουσίας του «κατά φύσιν ζην», η αίσθηση του ανοιχτού ορίζοντα, η βίωση της εξαιρετικής ευτυχίας μέσα στη φύση, ένα «ξύπνημα» του ανθρώπου που βρίσκεται σε αρμονία με αυτήν.

Ο ώριμος Heidegger, προβληματίζεται πλέον με σαφήνεια για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που έχουν οι πράξεις και τα δημιουργήματα των ανθρώπων. Η ανεξέλεγκτη «πρόοδος» ή εξέλιξη της τεχνολογίας, την καθιστά αντικείμενο κριτικής αλλά πρωτίστως αντικείμενο οντολογικής ανάλυσης.

Το πρόβλημα για τον Heidegger, όταν μιλάμε για την «τεχνολογία» είναι ότι επικεντρωνόμαστε σε αυτό που ονομάζουμε τεχνολογία με την καθημερινή έννοια και αγνοούμε την ΟΥΣΙΑ της τεχνολογίας (να σημειωθεί ότι ο δάσκαλος του Heidegger, Husserl, εισηγητής της φαινομενολογίας, θεωρεί ότι για να γνωρίσουμε τα πράγματα δεν πρέπει να περιοριζόμαστε σε όσα αντιλαμβανόμαστε με την εμπειρία μέσω των αισθήσεων, αλλά επέχοντας, και μέσω της φαινομενολογικής αναγωγής, γνωρίζουμε την ουσία των πραγμάτων. Η ΟΥΣΙΑ αυτή δεν έχει για τον Heidegger μεταφυσικό χαρακτήρα, αλλά προσδιορίζει μια κεντρική σημασία από την οποία εξαρτώνται οι σχέσεις που αναπτύσσει το κάθε όν με όλα τα υπόλοιπα).

Θα μπορούσαμε όλοι να συμφωνήσουμε ότι η τεχνολογία είναι ένα μέσο για την επίτευξη των ανθρώπινων σκοπών. Το αυτοκίνητο είναι μέσο για να πάμε στη δουλεία μας, το τηλέφωνο μέσο για να επικοινωνήσουμε, ο υπολογιστής μέσο για να συλλέξουμε πληροφορίες ή να σελιδοποιήσουμε ένα κείμενο, κοκ. Με αυτή την έννοια η τεχνολογία μοιάζει να είναι μια παθητική κατάσταση (αντικειμένων ή τεχνικών) η οποία χειραγωγείται απολύτως και ενεργοποιείται μόνον από τον άνθρωπο. Πόσο βέβαιο όμως είναι αυτό; Σύμφωνα με τον Heidegger (1977 : 5) αυτή η αντίληψη μας για την τεχνολογία, μπορεί να είναι ένα θεμελιώδες λάθος. Αντιλαμβανόμενοι την τεχνολογία σαν κάτι ουδέτερο, παραδιδόμαστε σε αυτήν με τον χειρότερο τρόπο. Αντίθετα, η ΟΥΣΙΑ της τεχνολογίας ενδέχεται να απέχει πολύ από τον οργανικό της χαρακτήρα που βρίσκεται στον ανθρώπινο έλεγχο. Είναι πιθανό να πρόκειται, λεει ο Heidegger, για μια αυτόνομη δραστηριότητα, μέσα στην οποία οι άνθρωποι οργανώνονται. Θεωρώντας ότι η τεχνολογία αποτελεί ένα «μέσον» προς κάποιο σκοπό, τα πάντα εξαρτώνται από το πως εμείς θα την χειραγωγήσουμε με τον καλύτερο τρόπο. Αν όμως η τεχνολογία έχει μια αυτόνομα αναπτυσσόμενη υπόσταση, πως εμείς είμαστε σίγουροι ότι την έχουμε υπό τον έλεγχό μας;

Για να μπορέσουμε να δούμε ποια πράγματι είναι η ουσία της τεχνολογίας, ο Heidegger προτείνει να υποθέσουμε ότι ο οργανικός χαρακτήρας της ως μέσο, παρ’ ότι σωστός, δεν είναι αληθής. Η έρευνά μας μπορεί να γίνει εξετάζοντας το νόημα του «οργανικού χαρακτήρα» αλλά και την έννοια της λέξης τεχνολογία. Προσεγγίζοντας τον οργανικό χαρακτήρα μέσα από την αιτιότητα και τον αριστοτελικό διαχωρισμό σε υλικά, ειδικά, τελικά και ποιητικά αίτια, ο Heidegger σημειώνει ότι όλα (και τα τέσσερα δηλαδή) είναι απαραίτητα, για τον προσδιορισμό ενός όντος. Δηλαδή ένα ον πρέπει να είναι φτιαγμένο από ένα υλικό, να ανήκει σε ένα είδος να έχει μια αρχική, ποιητική αιτία και να κατευθύνεται προς ένα τελικό σκοπό.

Τα τέσσερα αίτια μας αποκαλύπτουν το «τόδε τι», την ιδιότητα δηλαδή του όντος να είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο. Η ιδιότητα του όντος που είναι αυτό που είναι, είναι εγγενής κατά τη δημιουργία του, η οποία εμπεριέχει εν σπέρματι το «τι ήταν να είναι», δηλαδή την ΟΥΣΙΑ του όντος. Υπό αυτό το πρίσμα, αλλά και αναλύοντας ετυμολογικά την ίδια την λέξη τέχνη, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι αυτό που ονομάζουμε τεχνολογία (ή καθ’ έκαστο τεχνολογικό επίτευγμα) «ήταν να είναι» «μέσο», για την εκπλήρωση ανθρώπινων σκοπών. Τόσο οι τέχνες όσο και οι καλές τέχνες είχαν πάντα μια «φυσική» συμπληρωματική σχέση δίπλα στον άνθρωπο.

Το έργο τέχνης είναι για τον Heidegger ένα «άνοιγμα» ένα «φώτισμα» ένας τρόπος να δούμε την αλήθεια. Η τετράδα Γη- Ουρανός- Θνητοί- Θεοί, καθορίζουν το έργο τέχνης αποκαλύπτοντας «μυστικά» στον άνθρωπο τον κόσμο. Μέσα από την ουσία της τέχνης ο άνθρωπος δεν κάνει τίποτε άλλο από το φανερώνει την διαρκώς επαναλαμβανόμενη, Νιτσεϊκή, βούληση για δύναμη (Heidegger, 1961 : 86). Το έργο τέχνης είναι ένα πράγμα και έχει κάποιες ιδιότητες, οι οποίες συμβάλλουν στο να μας αποκαλύπτουν τον κόσμο! Αντίστοιχα, ιδιότητες έχουν και τα έργα της τεχνικής. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Όμως τα πράγματα της τεχνολογίας, τα εργαλεία, έπρεπε να έχουν εργαλειακό χαρακτήρα. Αυτός ο εργαλειακός, δηλαδή ο χρηστικός, τους χαρακτήρας, θα έπρεπε να τα καθιστά πάντα διαθέσιμα, εν όψη της χρήσης τους. Η διαθεσιμότητα και η χρηστικότητα τους όμως δεν αποτελούν την ουσία των εργαλείων και κατά συνέπεια την ουσία της τεχνολογίας. Για τον Heidegger η ουσιαστική φύση του εργαλείου πληρούται, όταν μπροστά στο εργαλείο αφηνόμαστε με εμπιστοσύνη σ’ αυτό (Πεντζοπούλου- Βαλαλά: 1991 : 105).

Όμως είναι αυτός ο τόπος που αντιλαμβανόμαστε την τεχνολογία τους δυο τελευταίους αιώνες; Διαπιστώνουμε εύκολα, ότι η τεχνολογία εξελίχθηκε με τρόπο τέτοιο ώστε τελικά επιβλήθηκε βίαια στη φύση (Beckman, 2000 : 56) και στον άνθρωπο, με συνέπεια ο άνθρωπος να χάσει τον έλεγχο των εργαλείων του.

Τα πρώτα στάδια αυτής της επιθετικής εξέλιξης έγιναν ορατά με την υπερεκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων. Η εκμετάλλευση και η αποθήκευση ενέργειας, ανεξάρτητα από τις ανθρώπινες ανάγκες, ήταν το πρώτο βήμα για να διαφοροποιηθεί ο ρόλος της τεχνολογίας σε σχέση με τον αρχικό σκοπό της. Στην οντολογία του ο Heidegger, έχει υποστηρίξει ότι τα «πρόχειρα» όντα βρίσκονται σε εγγύτητα, διαθέσιμα να τα χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος. Υπό το «πρίσμα» της τεχνολογίας, σήμερα, στην τεχνολογική εποχή, όλα τα όντα μέσα στον κόσμο, τείνουν να θεωρούνται «εργαλεία», ή «αποθέματα» προς χρήση από τον άνθρωπο. Έτσι, βλέπουμε τους φυσικούς πόρους να βρίσκονται ως «σε αναμονή αποθέματα» με αποτέλεσμα τα φυσικά όντα να χάσουν την φυσική τους σημασία. Το ποτάμι δίπλα στο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο, για παράδειγμα, δεν νοείται σαν ποτάμι αλλά σαν πηγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, το δάσος δεν νοείται σαν δάσος αλλά σαν πρώτη ύλη για ξύλο ή για χαρτί κ.ο.κ. Οι τεράστιες ανάγκες που δημιουργεί η ανεξέλεγκτη τεχνολογική «πρόοδος» παρασέρνουν τα πάντα, και τα καθιστούν αναλώσιμα.

Αν κάτι αποτελεί χαρακτηριστικό της σύγχρονης υπερφυσικής τεχνολογικής ανάπτυξης, αυτό είναι η ιδιότητα της «παγίδευσης». Η ΟΥΣΙΑ λοιπόν της τεχνολογίας σήμερα, κατά τον Heidegger είναι η «παγίδευση», ο «εγκλωβισμός» (πλαισιοθέτηση). Για να γίνει αυτό κατανοητό θα πρέπει να δούμε την τεχνολογία με δυο τρόπους:

[1] η τεχνολογία είναι μια διαδικασία που κυριαρχεί στον κόσμο και έχει πραγματικά μεγάλες δυνατότητες. Η μια της πλευρά σχετίζεται με τα πραγματικά επιτεύγματα και η άλλη με μια βαθιά συναισθηματική ικανοποίηση.

[2] η τεχνολογία διαμορφώνει και εν τέλει καθορίζει την ανθρώπινη μοίρα.

Βλέποντας την τεχνολογία ως «παγίδευση» εννοούμε ότι η ανθρώπινη ζωή εξαρτάται στο σύνολό της από αυτήν.

Πως συμβαίνει αυτό;

Είπαμε στην αρχή ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να «προσπερνούν» το ερώτημα για το Είναι, που οδηγεί στην θέαση της ουσίας των όντων και έχουν τη ροπή να βλέπουν τα πράγματα μέσα από παραμορφωτικούς φακούς. Ο Heidegger βλέπει την ιστορία ως μια πορεία, κατά την διάρκεια της οποίας τα όντα γίνονται φανερά, αποκαλύπτονται στον άνθρωπο με διαφορετικούς και καινούριους κάθε φορά τρόπους (Γεωργόπουλος 1985 : 254). Δηλαδή σε κάθε ιστορική εποχή το «τι είναι πραγματικότητα» γίνεται αντιληπτό με διαφορετικό τρόπο. Τον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η πραγματικότητα τον καθορίζει κάθε φορά ένα πρίσμα, ένα φίλτρο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος «εγκλωβισμένος» αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Στην αρχαία Ελλάδα η αντίληψη των πραγμάτων γίνονταν υπό το πρίσμα της φύσης. Τα πάντα ήταν φυσικά όντα, και η ουσία των πραγμάτων αποκαλύπτονταν μέσα από τη φύση (ακόμα και η τέχνη είναι μίμηση της φύσης). Στον μεσαίωνα, το παραμορφωτικό πρίσμα της φύσης αντικαταστάθηκε από τη θεϊκή παρουσία. Τα πάντα, έγιναν πλάσματα του θεού και υπό τον πλήρη έλεγχό του. Στην εποχή του διαφωτισμού ο φακός «εγκλώβισε» τον άνθρωπο και τα υπόλοιπα όντα στην δύναμη της γνώσης και την δύναμη του ανθρώπου. Το όραμα του Bacon για την χειραγώγηση της φύσης από τον άνθρωπο δήλωνε τον τρόπο, που ο άνθρωπος βίωνε την πραγματικότητα. Ο άνθρωπος έγινε το οντολογικό κέντρο και αντικατέστησε τον θεό του μεσαίωνα και την φύση των αρχαίων Ελλήνων.

Η πορεία της ιστορίας εξελίσσεται και οδηγεί στην βιομηχανική, την καπιταλιστική, και εν τέλει στην τεχνολογική εποχή. Η τεχνολογία αποτελεί το νέο παραμορφωτικό πρίσμα που «εγκλωβίζει» την ανθρώπινη νόηση. Υπό αυτό το «αποκαλυπτικό» πλαίσιο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το σύμπαν, οργανώνεται μέσα σε αυτό και θέτει σε κίνηση όλα όσα χρειάζεται για να πραγματώσουν τον σκοπό του.

Η χειραγώγηση λοιπόν της τεχνολογίας από τον άνθρωπο είναι μια ψευδαίσθηση. Αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει είναι ότι εμείς, ενταγμένοι σε αυτό το παραμορφωτικό πλαίσιο, ρυθμίζουμε τη ζωή μας και συντονιζόμαστε σύμφωνα με τον τρόπο αντιλαμβανόμαστε. Κι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε είναι ανάλογος με την εξέλιξη της τεχνολογίας. Για να το καταλάβουμε αυτό καλύτερα, ας σκεφτούμε τον τρόπο που άλλαξε τη ζωή μας η κινητή τηλεφωνία. Κι ακόμα, την εξάρτηση που έχουμε στις μετακινήσεις μας, ορισμένοι από εμάς, από το αυτοκίνητο, ή την υπερ- παραπληροφόρηση που αντλούμε από τα ΜΜΕ. Η πραγματικότητα σήμερα είναι ταυτόσημη με μια τηλεοπτική αναμετάδοση.

Το αποτέλεσμα λοιπόν είναι η ανθρώπινη ύπαρξη να χάνει την μοναδικότητά της και να εγκλωβίζεται μέσα στο πλαίσιο που καθορίζει ένας «παραμορφωτικός φακός». Με αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τεχνολογία αποκτά ύπαρξη, δηλαδή εξ- ίσταται, αφού ξεπερνά το Είναι της και μεταβάλλεται εξελικτικά.

Στο Είναι και ο Χρόνος το Dasein ήταν εκείνο που καθόριζε τη χρήση των όντων που βρίσκονταν διαθέσιμα, δηλαδή πρό- χειρα. Τα εργαλεία πριν ακόμα χρησιμοποιηθούν ήταν χρησιμοποιήσιμα. Στην ώριμη σκέψη του Heidegger αυτό δεν ισχύει πια. Η ανεξέλεγκτη τεχνολογία δεν καθορίζεται από το Dasein αλλά το καθορίζει. Το εργαλείο καθορίζει τον άνθρωπο. Πρόκειται για μια αντιστροφή δηλαδή του Dasein το οποίο δεν καθορίζει το συμβάν, αλλά καθορίζεται από αυτό.

... και τι χρειάζονται οι ποιητές

σε ώρα ανάγκης;

Εγκλωβισμένοι της ραγδαίας και ανεξέλεγκτης(;;) τεχνολογικής εξέλιξης οι άνθρωποι αδυνατούν να κατανοήσουν την πλάνη στην οποία έχουν περιπέσει. Κι εδώ για τον Heidegger χρειάζονται οι ποιητές!!!

Με σαφές επιρροές από τον Hölderlin, ο Heidegger αναζητά την λύση για την αφύπνιση από τον τεχνολογικό εφιάλτη στο «κατά φύσιν ζην».

Εδώ να σημειώσουμε, ότι όταν ο Heidegger μιλάει για τη φύση, την εννοεί περισσότερο όπως οι αρχαίοι και λιγότερο όπως οι σύγχρονοι δυτικοί. Η φύση για τους Έλληνες είναι όλα όσα βρίσκονται ανάμεσα στον ουρανό τη γη τους θεούς και τους ανθρώπους. Είναι το Είναι των όντων. Είναι η δύναμη των όντων να αναφαίνονται, να εξελίσσονται, να «παρουσιάζονται». Αντίθετα εμείς αντιλαμβανόμαστε σήμερα τη φύση μηχανιστικά με την έννοια που προσέδωσε στον δυτικό κόσμο η λατινική λέξη natura (Γεωργόπουλος, ο.π : 254). (Στη natura προϋποτίθεται ένας γεννήτορας, μια δημιουργός αιτία, ενώ στη φύση, αυτό που «ξεφυτρώνει» εμπεριέχει την αιτία του).

Το ποιητικό πράττειν που συνοψίζεται εύστοχα στο στοιχάκι του Hölderlin:

....«γεμάτος αξίες,

αλλά ποιητικά κατοικεί

ο άνθρωπος σε τούτη τη γη»...

είναι αυτό που χαρακτηρίζει την Χαϊντεγκεριανή «συνταγή», για την «ποιητική» περιβαλλοντική ηθική.

Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος στη γη σημαίνει, ότι η ύπαρξη του όντος, είναι σε συμφωνία με τον αποκαλυπτικό ρόλο της φύσης και όχι με το ρόλο της ως διαθέσιμο απόθεμα. Είναι «δώρο και όχι ανταμοιβή». Αντίστοιχα με την ποιητική γλώσσα, που είναι απελευθερωμένη από την δεσμευτική λογική, το ποιητικό «κατά φύσιν ζην» είναι απελευθερωμένο από την καθημερινή «ευτέλεια» που παγιδεύει την λογική, σκοποθετική (για τους άλλους) ύπαρξη μας.

Αποβάλλοντας τον παραμορφωτικό φακό της τεχνολογίας βρίσκουμε το νόημα του πραγματικού τόπου. Τα ονόματα που δίνει ο Heidegger στον πραγματικό «τόπο» είναι «ξέφωτο», παρουσία, τόπος, «Είναι» κ.α.

Η ποίηση και η τέχνη λεει ο Heidegger δημιουργούν χώρους. Όπως όταν μέσα στο δάσος ανοίγω μονοπάτια δημιουργώντας ελεύθερο χώρο, έτσι για να βρούμε την ουσία του χώρου έχουμε μια μικρή έξοδο κινδύνου, τη ποιητική γλώσσα (Πεντζοπούλου- Βαλαλά: 1991 : 82)και τον ποιητικό τρόπο να κατοικούμε στη γη.

Για να παραμείνουμε άνθρωποι πρέπει να διατηρήσουμε τα οντολογικά μας χαρακτηριστικά.

Ο οικολογικός άνθρωπος οφείλει να δημιουργεί «χώρους» θέασης, «ξέφωτα» που του αποκαλύπτουν την ουσία των όντων. Τα ξέφωτα αυτά επανακαθορίζουν τις αξίες και τον βοηθούν να απαλλαγεί από τους «παραμορφωτικούς φακούς» που καθιστούν τον ίδιο και την φύση ως διαθέσιμο, προς κατανάλωση, «απόθεμα».

Βιβλιογραφία:

Heidegger, M. (1977). The Question Concerning Technology and Other Essays. ΝΥ: Harper and Row.

Heidegger, M. (1978). Είναι και Χρόνος. μετφρ. Γ. Τζαβάρας. Αθήνα: Δωδώνη.

Heidegger, M. (1971). “Building, Dwelling, Thinking”, “The Fieldpath”

δοκίμια που περιλαμβάνονται στο “Poetry, Language, Thought”. ΝΥ: Harper and Row.

Heidegger, M. “The Fundamental Concepts of Metaphysics”

Heidegger, M. (1960). “Der Ursprung des Kunstwerks”. Stuttgart: Reclam.

Heidegger, M. (1961). “Der Wille zur Macht als Kunst”. περιλαμβάνεται στον τόμο Nietzsche I, Pfulligen, Neske.

Beckman, T. (2000). “Martin Heidegger and Enviromental Ethics”. Claremont: Harvey Mudd College.

Naess, Α. (1977). “Heidegger, Postmodern Theory and Deep Ecology” Trumpeter. http://trumpeter.athabascau.ca/content/v14.4/naess.html

Thomson I. (2004). «Ontology and Ethics Intersection of Phenomenology and Environmental». University of New Mexico, http://www.unm.edu/~ithomson/Thom-EcoPhG.pdf

Zimmerman, M. (1994). “Contesting Earth's Future: Radical Ecology and Postmodernity”, University of California Press.

Zimmerman, M. (1983). “Toward a Heideggerean Ethos for Radical Environmentalism.” Environmental Ethics 5.

Zimmerman, M. (1993). “Rethinking the Heidegger- Deep Ecology Relationship.” Environmental Ethics 15.

Γεωργόπουλος, Ν. (1985). «Ο Χάιντεγκερ και η τεχνική». Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2.

Πεντζοπούλου- Βαλαλά, Τ. (1991). «Heidegger: Ο Φιλόσοφος του Λόγου και της Σιωπής». Θεσσαλονίκη : Βάνιας

Πελεγρίνης, Θ. (1997). Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας. Ελληνικά Γράμματα.

Πελεγρίνης, Θ. (2004). Λεξικό Φιλοσοφίας. Ελληνικά Γράμματα.

Adorno, Τ. (1970). Negative Dialektik. Frankfurt: Suhrkamp.

Beckman, T. (2000). Martin Heidegger and Environmental Ethics. Harvey Mudd College, Claremont.

Jaspers, C. (1978). Notizen zu Martin Heidegger. München

Πεντζοπούλου- Βαλαλά Τερέζα: «Heidegger: Ο Φιλόσοφος του Λόγου και της Σιωπής»Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991.

Πλάτων: «Γοργίας»

Πλάτων: «Σοφιστής»