Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Με αφορμή την ακύρωση της έκδοσης του βιβλίου του Woody Allen από τον εκδοτικό οίκο Hachette, μερικές σκέψεις για την ελευθερία του λόγου, τη λογοκρισία και τον ολοκληρωτισμό των αυτόκλητων υπερασπιστών της ηθικότητας. 

Keywords: Freedom of speech, feminism, censorship, totalitarianism

Γούναρης, Α. (2020). Είναι η ελευθερία του λόγου, ηλίθιε! Πρώτη δημοσίευση www.bookpress.gr.  Ανακτήθηκε 12/03/2020 από https://alkisgounaris.gr/gr/archives/its-the-freedom-of-speech-stupid/

Με αφορμή την ακύρωση της έκδοσης του βιβλίου του Woody Allen από τον εκδοτικό οίκο Hachette, μερικές σκέψεις για την ελευθερία του λόγου, τη λογοκρισία και τον ολοκληρωτισμό των αυτόκλητων υπερασπιστών της ηθικότητας. 

Όταν ο Milos Forman ¹ έκανε ταινία για τη ζωή και τις δικαστικές διαμάχες του εκδότη πορνοπεριοδικών Larry Flynt², πολλοί τον κατηγόρησαν για υπεράσπιση της πορνογραφίας. Μεταξύ αυτών και η Gloria Steinem, δημοσιογράφος στο New York Magazine, ακτιβίστρια και επί σειρά ετών εκπρόσωπος του αμερικανικού φεμινιστικού κινήματος. Ο Forman απάντησε ότι το σκεπτικό όσων τον κατηγορούσαν βασιζόταν δυστυχώς σε εσφαλμένες λογικές προκείμενες ³ και συμπλήρωσε με χιούμορ ότι η ταινία του υπερασπίζεται την πορνογραφία, όσο υπερασπίζεται το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» την αυτοκτονία ανηλίκων. Στη συνέχεια ο Forman διευκρίνισε ότι η ταινία δεν είναι απλώς μια βιογραφία ενός αμφιλεγόμενου και κακόγουστου εκδότη που εξέθετε και συχνά προσέβαλλε με χυδαιότητα τις γυναίκες, του Larry Flynt, αλλά ότι το βαθύτερο νόημά της αφορά στην ελευθερία του λόγου και στην ελευθερία της έκφρασης και ο πραγματικός κεντρικός ήρωας της ταινίας του είναι το ανώτατο δικαστήριο των ΗΠΑ, που τελικά αποφάσισε υπέρ του δικαιώματος του εκδότη να εκφράζεται ελεύθερα. Ο γεννημένος το 1932 στην Τσεχοσλοβακία, Milos Forman, γνώριζε καλά τι σημαίνει το να περιορίζεις την ελευθερία της έκφρασης και τόνισε ότι αυτή η ελευθερία αποτελεί τον πυρήνα της δημοκρατίας. Όχι το δικαίωμα ψήφου, ή η ελεύθερη αγορά, ή η ελεύθερη μετακίνηση, αλλά η ελευθερία του λόγου. Αν ανοίξει κάποιος έστω και μια μικρή χαραμάδα στη λογοκρισία, είπε με έμφαση ο Forman, τότε χάνεται κάθε έννοια της δημοκρατίας και αυτό έχει αποδειχθεί στο παρελθόν, από τον τρόπο με τον οποίο πολιτισμένες -κατά τα άλλα- χώρες όπως η Γερμανία, η Ρωσία, η Τσεχία κ.α. περιορίζοντας την ελευθερία του λόγου ευνόησαν την κυριαρχία των ολοκληρωτικών καθεστώτων, με τις γνωστές συνέπειες για τις φυλετικές κι εθνοτικές μειονότητες, τις θρησκευτικές και πολιτικές ιδεολογίες και εν τέλει για τον ίδιο τον δυτικό πολιτισμό. 

Η Steinem, όπως όλοι όσοι υπερασπίζονται τον περιορισμό του λόγου ή της έκφρασης χάριν κάποιου άλλου «αγαθού» σκοπού, υποστήριζε τότε, ότι η πρώτη τροπολογία του αμερικανικού συντάγματος ⁴  που επικαλέστηκε ο Flynt και ανέδειξε ο Forman στην ταινία του, γίνεται αφορμή όχι μόνο για τη διάδοση της πορνογραφίας, αλλά δίνει φωνή και στους σύγχρονους ναζιστές, στην Κου-Κλουξ-Κλαν, και σε άλλες εξτρεμιστικές και ρατσιστικές οργανώσεις. Η Steinem προφανώς γνώριζε το «παράδοξο της ανεκτικότητας» του Popper, όμως επέλεξε, στο πλαίσιο μιας στρατευμένης ρητορικής, να το αγνοήσει. Ο Karl Popper εν προκειμένω είχε διερωτηθεί, αν στο πλαίσιο της ανεκτικότητας που διακρίνει το πνεύμα του φιλελευθερισμού, θα πρέπει να ανεχόμαστε εκείνους που δεν είναι ανεκτικοί και δη εκείνους που ο λόγος τους ενισχύει τη μισαλλοδοξία και τον ρατσισμό. Το παράδοξο, σύμφωνα με τον Popper, έγκειται στο γεγονός ότι αν είσαι ανεκτικός ακόμα και με εκείνους που δεν είναι ανεκτικοί με τους άλλους, κινδυνεύει η ίδια η ανεκτικότητα. Αναγνωρίζοντας για παράδειγμα το δικαίωμα έκφρασης στους ναζί ή στους ρατσιστές, μπορείς να οδηγηθείς θεωρητικά σε καταστάσεις (όπως έχει συμβεί στο παρελθόν) που ο λόγος τους γίνεται κυρίαρχος λόγος και η ανεκτικότητα τελικά χάνεται. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο λοιπόν, για να διαφυλάξει κανείς την ανεκτικότητα, οφείλει να μην είναι ανεκτικός με όλους όσοι δεν είναι ανεκτικοί και αναπαράγουν τη ρητορική μίσους, τη μισαλλοδοξία και τελικά περιορίζουν την ελευθερία της έκφρασης. Μόνο ένας τέτοιος περιορισμός της ελευθερίας της έκφρασης θα μπορούσε ενδεχομένως να θεωρηθεί θεμιτός σε μια δημοκρατία. 

Το παράδοξο του Popper για τη διασφάλιση της ανεκτικότητας, έχει οδηγήσει αρκετές φιλελεύθερες χώρες, να απαγορεύουν τη λεγόμενη «ρητορική μίσους». Η διάκριση ανάμεσα α) στην έκφραση ιδεών που ενισχύουν τη μισαλλοδοξία και θέτουν σε κίνδυνο την ίδια την ελευθερία της έκφρασης και β) στην έκφραση ιδεών που ενδεχομένως προσκρούουν σε ηθικούς ή αισθητικούς κανόνες ή σε πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, είναι απολύτως σαφής. Ωστόσο, μια τέτοια διάκριση δεν είναι αρεστή και αυτονόητη για τους νοσταλγούς της επιβεβλημένης ή της απόλυτης ηθικότητας. Ο Kant, που αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής θεωρίας του Popper για την «ανοιχτή» κοινωνία, διέκρινε ουσιαστικά τις κοινωνίες που επιτρέπουν κι εκείνες που περιορίζουν τον δημόσιο λόγο. Οι πρώτες, ακολουθώντας το πνεύμα του διαφωτισμού οδηγούν στην ελευθερία, ενώ οι δεύτερες στον ολοκληρωτισμό ή στην καλύτερη περίπτωση σε μια παραδεδομένη ηθικότητα που υποδεικνύει, κουνώντας το δάχτυλο, ποιο είναι τελικά το σωστό. Οι αυτόκλητοι υπερασπιστές της ηθικότητας, όπως η Steinem ή οι νεοσυντηρητικοί και νεοφεμινιστές μιμητές της, έχουν κάθε δικαίωμα να διεκδικούν εκείνο που θεωρούν δίκαιο και σωστό. Θα πρέπει να κατανοούν όμως, ότι η λογοκρισία ανθρώπων ή ιδεών, εκτός του ότι κρύβει εγγενώς μέσα της τον ολοκληρωτισμό, εμπεριέχει μια νομοτελειακή κυκλικότητα: Όποιος υποστηρίζει τον περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης, αργά ή γρήγορα θα πέσει ο ίδιος θύμα αυτού του περιορισμού. 

Η ακύρωση της έκδοσης του βιβλίου του Woody Allen ορισμένως, αν έγινε λόγω των πιέσεων των εργαζομένων της Hachette και των νεοφεμινιστών του κινήματος Me Too και όχι, για παράδειγμα, λόγω απροθυμίας του εκδοτικού οίκου να μπλέξει σε δικαστική διαμάχη με κάποιους ενδεχομένως θιγόμενους από τα κείμενα του αμερικανού σκηνοθέτη, αποτελεί μια σκοτεινή στιγμή στην ελευθερία της έκφρασης και στην ελευθερία των ιδεών. Ακόμα όμως κι αν η απόφαση ελήφθη με βάση εμπορικά κριτήρια, το γεγονός ότι οι εκδότες επέλεξαν να προβάλουν τις αντιδράσεις και τις αξιώσεις των ακτιβιστών για να δικαιολογήσουν την πράξη τους, δεν αλλάζει επί της ουσίας την απαράδεκτη στάση τους απέναντι στην ελευθερία της έκφρασης.

Η αντίδραση του Stephen King που σχολίασε σε ένα tweet την απόφαση της Hachette, συνοψίζει εύστοχα κατά τη γνώμη μου τον συγκεκριμένο προβληματισμό: «Δεν δίνω δεκάρα για τον κύριο Allen, αυτό που με ανησυχεί είναι ποιος θα είναι ο επόμενος που θα φιμωθεί».

1  Σκηνοθέτης, βραβευμένος με Όσκαρ για τις ταινίες στη Φωλιά του Κούκου και Amadeus.
2  People vs Larry Flynt. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε το 1996 με τον τίτλο Υπόθεση Λάρι Φλιντ.
3  Το λογικό σφάλμα εν προκειμένω στηρίζεται στην εξαγωγή αξιολογικών συμπερασμάτων από γεγονότα της πραγματικότητας. 
4  Η πρώτη τροπολογία του συντάγματος των ΗΠΑ για την ανεξιθρησκία, την ελευθερία του Τύπου και της έκφρασης, γράφει τα εξής: «Το Κογκρέσο δεν θα εγκρίνει νόμο που θα υποστηρίζει την εγκαθίδρυση θρησκείας ή που θα απαγορεύει την ελεύθερη θρησκευτική λατρεία ή που θα περιορίζει την ελευθερία του λόγου ή του Τύπου ή το δικαίωμα του λαού να συνέρχεται ειρηνικά και να αιτείται στην Κυβέρνηση σχετικά με την ικανοποίηση παραπόνων του».