3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας της Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΜΙΘΕ, 2014. DOI: 10.13140/RG.2.2.18587.11041

Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Ένα ευρύ φάσμα θεωριών, εκκινώντας από τον αμερικανικό νατουραλισμό και πραγματισμό (Dewey, 1935), τις θέσεις του Sellars για το δεδομένο (1956), τον επιστημολογικό συμπεριφορισμό και τις αντιαναπαραστασιακές θέσεις του Rorty (1965 • 1979) κ.α. οδήγησαν άμεσα ή έμμεσα στη συγκρότηση διάφορων «κλασσικών» θέσεων «σκληρού» ή ηπιότερου εξαλειπτισμού (Churchland, 1981 • Churchland, 1986 • Stich, 1983 • Dennett, 1988).
Οι θεωρίες αυτές εξαλείφοντας τα νοητικά φαινόμενα εξαλείφουν και το βασικό τους κριτήριο, αυτό της προθετικότητας (intentionality) που βάσει των «κλασσικών» θεωρήσεων (Brentano, 1874) αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό διάκρισης νοητικού και φυσικού. Το πρόβλημα της προθετικότητας εντός ενός υλιστικού πλαισίου, είναι η αδυναμία εξήγησης του πώς μια υλική -βιολογική δομή όπως ο εγκέφαλος, σχετίζεται με κάτι έξω από αυτόν και μάλιστα αναπαριστά αυτό το κάτι σε μορφή νοητικού περιεχομένου, ή όπως έχει διατυπώσει το ερώτημα ο Searle (1983): Πώς είναι δυνατόν «άτομα και κενό» να αναφέρονται, να κατευθύνονται ή να νοούν εν τέλει κάτι, που είναι έξω από αυτά; Οι σύγχρονες απαντήσεις «διάσωσης» της προθετικότητας, είτε καταφεύγουν στον νοητικό ρεαλισμό (οντολογικό ή λειτουργικό) και στη διατήρηση των νοητικών αναπαραστάσεων του κόσμου εντός του υποκειμένου (Fodor, 1981) είτε επεκτείνουν την έννοια της προθετικότητας σε θέσεις ροής πληροφορίας (Dretske, 1980 κ.α.), είτε περιορίζουν την προθετικότητα στην αναφορικότητα της γλώσσας (Quine, 1975). Ιδιαίτερη θέση στον εξαλειπτικό υλισμό έχει το επιχείρημα του Dennett (1987), με το οποίο υπερασπίζεται μεν τον εργαλειακό χαρακτήρα της προθετικότητας σε ένα λειτουργικό πλαίσιο, αποκλείει δε την αναγωγή της, εξαλείφοντας τελικά οποιονδήποτε δυνάμει φυσικό χαρακτήρα της.
Σήμερα, το πρόβλημα της προθετικότητας γίνεται ξανά επίκαιρο στους κόλπους της γνωσιακής επιστήμης, καθώς την τελευταία δεκαετία, σημαντικές θέσεις για την ενσώματη νόηση προκαλούν το ενδιαφέρον, εξαλείφοντας νοητικά φαινόμενα και εσωτερικές αναπαραστάσεις (Dreyfus, 2002 • Chemero, 2009 • Rowlands 2012 • κ.α.), διευρύνοντας παράλληλα το φάσμα των εξαλειπτικών θεωριών. Όμως, η φιλοσοφική παράδοση αυτών των θέσεων ενσώματης νόησης, καθώς βρίσκεται εν πολλοίς στην φαινομενολογία, δίνει στην προθετικότητα ρόλο κομβικής σημασίας.
Έτσι γεννιέται το ερώτημα: Εξαλείφοντας τα νοητικά φαινόμενα, τις αναπαραστάσεις και τον δυισμό νοούμενου -νοητού, μπορούμε παράλληλα να συντηρούμε την προθετικότητα, προσδίδοντάς της μάλιστα έναν φυσιοκρατικό χαρακτήρα συμβατό με τον εξαλειπτικό υλισμό;
Η θέση που θα παρουσιαστεί σε αυτήν την ανακοίνωση είναι ότι κάτι τέτοιο καθίσταται δυνατό υπό την προϋπόθεση μιας εννοιολογικής επικαιροποίησης της προθετικότητας, σε ένα αναθεωρημένο λεξιλόγιο απαλλαγμένο από τη δυϊστική παράδοση νου -κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, προτείνεται η απαλλαγή της προθετικότητας από τον σχεσιακό της χαρακτήρα ανάμεσα στο νοούμενο και το νοητό και δη από τον ρόλο της ως κριτηρίου διάκρισης νοητικού -φυσικού («αφελής» προθετικότητα). Παράλληλα προτείνεται η υιοθέτηση μιας «πρωταρχικής» προθετικότητας ως «κατευθυντική» κατάσταση (ως κατευθυντικότητα -directionality), κατά την οποία προβλήματα όπως αυτό της αιτιότητας ή της αυτονόμησης του «εσωτερικού» νοητικού γεγονότος επιλύονται.
Σε ένα τέτοιο σχήμα δεν υπάρχει υποκείμενο που νοεί κάποιο αντικείμενο του κόσμου, αλλά μια κατάσταση «σύμπλεξης» κατά την οποία αναδύεται αυτό που με κακή χρήση της γλώσσας ονομάζουμε «νοητικό περιεχόμενο». Αυτή η κατάσταση «σύμπλεξης» είναι μια κατευθυντική κατάσταση η οποία δεν προϋποθέτει «εσωτερικές» προθετικές στάσεις ή αναπαραστάσεις, αλλά συνιστά έναν τρόπο «δράσης» με τον οποίο το «νόημα» συγκροτείται.

Keywords: Eliminativism, eliminative materialism, intentionality, embodied cognition, embodied cognitive science