Άλκης Γούναρης
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Abstract: Το παρόν κείμενο περιγράφει το πώς σχετίζεται η θέση του Heidegger για το Dasein και το Μέσα στον Κόσμο Είναι, με σύγχρονες περιβαλλοντικές ιδεολογίες και οικολογικά κινήματα. Επιπρόσθετα, εστιάζει στο πρόβλημα της εγγενούς αξίας και διερευνά το ενδεχόμενο το θεωρητικό πλαίσιο της Οικοφαινομενολογίας να είναι εν τέλει ανθρωποκεντρικό.

Keywords: Heidegger, ecology, ethics, dasein

Γούναρης, Α. (2006). Χαϊντεγκεριανή Οικο-φαινομενολογία: Dasein -κεντρισμός ή Βαθιά Οικολογία;. Ανακοίνωση ΜΠΗΦ, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ανακτήθηκε 30/01/2019 από https://alkisgounaris.gr/gr/archives/heideggerian-ecophenomenology/

Οι θέσεις του Heidegger για τη φύση, το περιβάλλον, τη τεχνολογία και τις σχέσεις όλων αυτών με τον άνθρωπο, έχουν αποτελέσει έδαφος για αντιπαραθέσεις μεταξύ φιλοσόφων με οικολογικές ανησυχίες. Ειδικά η κριτική του Heidegger για την καταστροφή του περιβάλλοντος αλλά και η οντολογική κριτική της «παγίδευσης» της ανθρώπινης ύπαρξης από την ανεξέλεγκτη τεχνολογική ανάπτυξη βασίζονται στην χαϊντεγγεριανή παραδοχή, ότι εμείς οι άνθρωποι συμμετέχουμε ενεργά στη κατασκευή του κόσμου μας.

Χαρακτηριστικό της σημερινής κατάστασης που επικρατεί στο δυτικό κόσμο είναι αυτό που με Νιτσεϊκούς όρους θα λέγαμε, «οι πράξεις μας καθορίζονται από τη βούληση μας για δύναμη». Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη συσσώρευση και την αυτο- παγίδευση μέσα σε μια πραγματικότητα που εμείς κατασκευάζουμε διαρκώς. Αν αναλογιστούμε την εξάρτηση από το κινητό τηλέφωνο, τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά και πιο απλά το εικονικό περιβάλλον ενός σύγχρονου γυμναστηρίου, που ο αθλούμενος τρέχει πάνω σε έναν ηλεκτρικό διάδρομο μπροστά σε μια τηλεόραση, που αντικαθιστά την, για άλλους αυτονόητη, άσκηση σ’ ένα πάρκο, μπορούμε να διακρίνουμε εύκολα τι εννοούμε «κατασκευασμένη» πραγματικότητα.

Τον τρόπο της αναζήτησης αυτής της «άλλης» πραγματικότητας που κρύβεται πίσω από τα «σκηνικά» που κατασκευάζουμε μέσα από τις εξαρτήσεις μας από «στόχους» και «δεσμεύσεις» και πλαστές «κατακτήσεις» της διαρκώς επαναλαμβανόμενης «βούλησης για δύναμη», έχουν επιχειρήσει να αναδείξουν οι φαινομενολόγοι, που αναζητούν την ουσία των όντων αποκομμένη από την επιρροή της εμπειρίας μας.

Σχετικά με το περιβάλλον έχουν διαμορφωθεί από τους νεοχουρσελιανούς και νεοχαϊντεγκεριανούς φιλοσόφους, δυο οικο-φαινομενολογικές προσεγγίσεις, μια φυσιοκρατική και μια υπερβατική (ή υπερβατολογική).

Η βασική διαφορά των δύο προσεγγίσεων έγκειται στον τρόπο με τον οποίο αποδίδουν την εγγενή αξία στα όντα.

Η νατουραλιστική οικο-φαινομενολογική οπτική αναζητά έδαφος για την εγγενή αξία των ζώντων οργανισμών, μέσα από τη Νιτσεική αντίληψη της ζωής ως ένα ανεξάρτητο αυτοδιαχειριζόμενο σύστημα που διατηρεί και αναπαράγει τον εαυτό του επαναλαμβάνοντας κάποιο πρόγραμμα.

Η υπερβατική οικο- φαινομενολογική οπτική αναζητά την εγγενή αξία στην ικανότητα υπέρβασης του Είναι των όντων προς αυτό που δεν είναι ακόμα.

Οι δυο αυτές οικο- φαινομενολογικές θέσεις έχουν δημιουργήσει σύγχυση τόσο στους φιλοσόφους όσο και στους οικολόγους. Ο νεοχαϊντεγγεριανός Zimmerman (1983, 1993, 1994) για παράδειγμα έγινε περισσότερο γνωστός για την πειστική σύνδεση του Heidegger με το κίνημα της Βαθιάς Οικολογίας. Συγκεκριμένα υποστήριξε, μεταξύ των άλλων, ότι η Ecosophy T που διατύπωσε ο Neass (1977) και αποτελεί μια από τις ιδεολογικές βάσεις της Βαθιάς Οικολογίας έχει δάνεια τόσο από τον μονιστικό Βουδισμό και την Advaita Vedanta που είχε μελετήσει ο Heidegger, (αφού επί μακρόν είχε ενδιαφέρον στον δυτικό και ανατολικό μυστικισμό), όσο και από τη φαινομενολογία. Παρ’ ότι όμως ο Zimmerman έγινε γνωστός γι αυτή του τη σύνδεση, με αποτέλεσμα πολλοί οικολόγοι να θεωρήσουν τον Heidegger προπάτορα της βαθιάς οικολογίας, ο ίδιος φαίνεται να επανεξέτασε και να αναίρεσε στη συνέχεια όσα είχε υποστηρίξει. Βασική παρανόηση όσων συνδέουν τον Heidegger με την βαθιά οικολογία είναι ότι θεωρούν πως ο γερμανός άλλαξε στην πορεία της φιλοσοφίας του, την αρχική θέση του για το Είναι (καθ’ εαυτό) σε Είναι που προσδιορίζεται από το τετράπτυχο Γη- Ουρανός-Θνητοί – Θεοί.

Στο ερώτημα λοιπόν που τίθεται στους οικο-φαινομενολόγους για το ποια όντα έχουν εγγενή αξία, οι «ορθόδοξοι» νεοχαϊντεγγεριανοί, σε αντίθεση με τους οπαδούς της βαθιάς οικολογίας, απαντούν όλα όσα έχουν την ιδιότητα της υπέρβασης του Είναι τους. Δηλαδή τα Dasein. Αυτή βέβαια η άποψη βρίσκεται σε αντίθεση και με τη νεονιτσεϊκή και χουρσελιανή νατουραλιστική οικοφαινομενολογική θέση. (Η βασική διαφορά της νεοχαϊντεγγεριανής οικο-φαινομενολογικής προσέγγισης με την Χουρσελιανή οικο φαινομενολογική προσέγγιση έγκειται στο ότι η τελευταία υποστηρίζει πως η περιβαλλοντική ηθική πρέπει να ξεκινά από το απλό και καθαρό γεγονός της βεβαιότητας ότι κάτι δεν πάει καλά στις σχέσεις μας με το κόσμο. Αυτό για τους νεοχαιντεγγεριανούς ενέχει τον κίνδυνο, επειδή ακριβώς πράττουμε παρακινούμενοι από αυτό που ο Νίτσε ονομάζει βούληση για δύναμη, να μην μπορούμε να «δούμε» το «τι» δεν πάει καλά. Όταν το κάθε «τι» το αντιμετωπίζουμε σαν απόθεμα και το αξιολογούμε χρηστικά, είναι αδύνατον να τηρήσουμε τους όρους της χουρσελιανής φαινομενολογικής αναγωγής.)

Πολλοί νεοχαϊντεγγεριανοί (Thomson, 2004) θεωρούν ότι ο χαρακτηρισμός Dasein δεν υπονοεί μια «όλα ή τίποτα» σχέση αφού υπάρχουν διαβαθμίσεις στο «να έχεις κόσμο».

Κατ’ αυτή την έννοια η φαινομενολογία του Heidegger δεν απαγορεύει την ύπαρξη Dasein στα υπόλοιπα όντα. Ο ίδιος στις «Βασικές έννοιες της Μεταφυσικής» του εισηγείται μια τριμερή διάκριση ανάμεσα στα όντα που είναι «στερούμενα κόσμου» όπως για παράδειγμα ο βράχος, στα όντα με «φτωχό κόσμο», όπως τα ζώα, που δεν έχουν συνείδηση της ύπαρξής τους και στα όντα με «πλούσιο κόσμο», όπως αυτά που έχουν συνείδηση της ύπαρξής τους, δηλαδή χαρακτηρίζονται Dasein. Η διαχωριστική γραμμή που θα κατατάξει σε κάποια κατηγορία ένα ον είναι σε πολλές περιπτώσεις δυσδιάκριτη. Ο Thomson (ο.π.) και άλλοι «ορθόδοξοι» νεοχαϊντεγκεριανοί στοχαστές, λαμβάνοντας υπ’ όψη τους τις εξελίξεις στον τομέα της βιολογίας και τις γνώσεις που έχουμε σχετικά με τον βαθμό συνείδησης των όντων, προτείνουν μια κατάταξη ως εξής:

[1] στα όντα που αποτελούνται από ανόργανη ύλη και στερούνται κόσμου. (όπως για παράδειγμα ο βράχος)

[2] στους ασπόνδυλους οργανισμούς που στερούνται στοιχειώδους νευρικού συστήματος, και είναι ανίκανα να βιώσουν ψυχικά γεγονότα [τουλάχιστον όπως τα εννοούμε], συνεπώς στερούνται σχεδόν κόσμου (όπως για παράδειγμα οι μύκητες, οι αμοιβάδες κλπ)

[3] στους απλούς σπονδυλωτούς οργανισμούς που έχουν την ικανότητα να νιώσουν μόνο πόνο και ευχαρίστηση, χωρίς μνήμη και χωρίς συνείδηση (όπως ορισμένα ψάρια ή ερπετά)

[4] στα όντα με «φτωχό κόσμο» που έχουν ανεπτυγμένες αισθήσεις αλλά ζουν προφανώς βυθισμένα σε μια αντιληπτική αμεσότητα, αδυνατώντας να συλλάβουν το μέλλον (για παράδειγμα τα πρόβατα ή οι αγελάδες σε ένα βοσκοτόπι)

[5] στα όντα με ανεπτυγμένη συνείδηση που πλησιάζουν το Dasein όπως οι χιμπαντζήδες που αντιλαμβάνονται τον ρόλο τους σε μια κοινότητα και έχουν την ικανότητα να θέτουν βραχυπρόθεσμους στόχους.

[6] στα όντα που είναι «μερικώς- Dasein», όπως οι γορίλες που επιδεικνύουν την ικανότητα της κατάκτησης ενός κόσμου μαθαίνοντας να επικοινωνούν με νοηματικές ή άλλες ανθρώπινες γλώσσες.

[7] στα δυνάμει Dasein όντα, όπως είναι τα μικρά παιδιά, που έχουν τις ικανότητες της κατηγορίας [6] αλλά τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε όντα της κατηγορίας [8] και

[8] στα όντα με «πλούσιο κόσμο» Dasein όπως οι άνθρωποι ή άλλες ενδεχομένως μορφές ζωής, που έχουν την ικανότητα της αυτογνωσίας, του αυτοπροσδιορισμού, και της βίωσης όχι μόνο στοιχειωδών αισθημάτων αλλά ενός τεράστιου πλούτου συναισθημάτων και πνευματικών καταστάσεων, που τα οδηγεί στο να τοποθετούνται στο μέλλον να προγραμματίζουν τη ζωή τους να ανακαλύπτουν ή να επιδιώκουν να δίνουν νόημα στις πράξεις τους και να στοχεύουν πέρα από αυτό που είναι, επιδιώκοντας να γίνουν αυτό που δεν είναι ακόμα.

Τέλος [9] ενδεχομένως να υπάρχουν οντότητες με ακόμα πιο πλούσιους κόσμους από αυτούς του ανθρώπινου Dasein που όμως δεν μας είναι γνωστές.

Βεβαίως αυτή η κατάταξη παραμένει αδιαμφισβήτητα ανθρωποκεντρική, ή καλύτερα Daseinοκεντρική!!!

Οι νεοχαντεγγεριανοί υποστηρίζουν ότι κάθε οικολογική θεωρία είναι ανθρωποκεντρική ακόμα και αυτές που θεωρούνται βιοκεντρικές. Για παράδειγμα η απόδοση εγγενούς αξίας σε ένα βράχο ή σε ένα έντομο χαρακτηρίζοντάς το ως ύπαρξη που βρίσκεται μέσα στο κόσμο, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να προσδίδει ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά σε αυτά τα όντα. Το ίδιο συμβαίνει και με τις βιοκεντρικές θεωρίες που υποστηρίζουν ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν αξία από τη στιγμή που καταλαμβάνουν προσπάθεια για να παραμείνουν στη ζωή. Αυτό που κάνουν είναι να προβάλλουν τον ανθρώπινο μηχανισμό «μέριμνας» πάνω στα άλλα όντα. Τέτοιες προσεγγίσεις, υποστηρίζουν οι οικολόγοι του Dasein, προεκτείνουν τις ηθικές μας υποχρεώσεις πολλαπλασιαστικά προς το άπειρο με αποτέλεσμα σταδιακά να αμβλυνθούν και εν τέλη να ξεθωριάσουν.

Η πρόταση λοιπόν των νεοχαϊντεγγεριανών οικολόγων είναι να αναγνωριστεί εγγενής αξία σε όλα τα όντα που είναι σχεδόν ή δυνάμει Dasein, αυτά που θα ονομάζαμε ανώτερα θηλαστικά δηλαδή όλα τα πιθηκοειδή, τα δελφίνια, τους ελέφαντες και όσα γνωρίζουμε ή υποθέτουμε ότι έχουν δυνατότητες Dasein, ενώ στα υπόλοιπα όντα να αναγνωρίσουμε οργανική αξία.

Μια τέτοια λύση, με αναθεώρηση ίσως της κατηγοριοποίησης αυτής μέσα από μια διεπιστημονική συνεργασία, θα απέμπλεκε την οικολογική κοινότητα από τον σκεπτικισμό και τα άγονα και αδιέξοδα debate.

Μια τέτοιου τύπου οικοφαινομενολογική προσέγγιση αποφεύγει την εξίσωση της ηθικής του ανθρώπου με αυτήν του μυρμηγκιού και αποφεύγει κατά τους εισηγητές της τόσο τον οικοφασισμό της βαθιάς οικολογίας όσο και τον οικο-ρατσισμό των ειδών της ανθρωποκεντρικής θεώρησης.

Μελετώντας την βιβλιογραφία, βλέπει κανείς τελικά, ότι όσοι επιχείρησαν να εισηγηθούν μια φαινομενολογική ηθική έτυχαν μιας βάσιμης αμφισβήτησης αλλά και παρερμηνείας αφού τόσο η φαινομενολογική «εμπειρία» όσο και η έννοια της «αποκάλυψης» της ουσίας των όντων, των γεγονότων ή των εννοιών, χωρούν παρερμηνείες και υποκειμενικές ή μεταβαλλόμενες αναγνώσεις που δεν μπορούν επ’ ουδενί να καθολικοποιηθούν. Αυτό θεωρώ ότι είναι ένα από τα προβλήματα σε αυτό που θεωρείται ως Χαϊντεγκεριανή υπερβατολογική ηθική.

Η εμπειρία της φαινομενολογικής θέασης του κόσμου για παράδειγμα, μπορεί να υπάρξει αντικρίζοντας τον όγκο ενός άγριου βουνού, ή νιώθοντας την δύναμη του αέρα του νερού σε μια αφρισμένη θάλασσα, ή ζώντας τη γέννηση ενός παιδιού, ή παρακολουθώντας τη κίνηση ενός άγριου ζώου ή το πέταγμα ενός αρπαχτικού. Αυτές ή και εκατοντάδες άλλες εμπειρίες μπορεί να ανοίξουν ένα «ξέφωτο» σε κάποιον από εμάς, αλλά μπορεί και όχι. Η βίωση ή όχι μιας «ποιητικής» εμπειρίας μπορεί να είναι όντως μοναδική και να σημαδέψει ολόκληρη τη ζωή μας, αλλά δεν μπορεί να αποτελέσει γνώμονα για να ρυθμίσουμε μια καθολική ηθική συμπεριφορά. Η χαιντεγγεριανή φαινομενολογία δεν επιδεικνύει στην ουσία καμιά «συνταγή» περιβαλλοντικής ηθικής. Το κατά φύσιν ζην δεν αποτελεί παρά ένα αυθαίρετο και ποιητικό πρόσταγμα που υποδεικνύει έναν άλλο παραμορφωτικό φακό για την θέαση της πραγματικότητας.

Κατά τη γνώμη μου η οικολογική κρίση είναι πρωτίστως σημασιολογική κρίση. Εδώ εστιάζω το δεύτερο πρόβλημα που αφορά κυρίως τους νεο χαϊντεγγεριανούς. Δεν έχει κανένα νόημα να μιλάμε για εγγενείς ή σχετικές αξίες αφού το μόνο που επιτυγχάνουμε είναι να κατασκευάζουμε αυθαίρετες προκείμενες που οδηγούν σε ατέρμονες αμφισβητήσεις. Από τη μια μεριά, η κατά Zimmerman εκδοχή της ερμηνείας της χαϊντεγγεριανής οικολογίας (την οποία θεωρώ λανθασμένη), αυτή που κάνει τη σύνδεση με την βαθιά οικολογία, ο «φυσιοκρατικός ηθικός ρεαλισμός», παράγει ένα βιοκεντρικό σύστημα που συχνά στρέφεται κατά του ανθρώπου και μπορεί να οδηγήσει σε καταστάσεις οικοφασισμού.

Από την άλλη, ο «υπερβατολογικός ηθικός ρεαλισμός», η εκδοχή των «ορθόδοξων» νεοχαϊντεγγεριανών, (που θεωρώ πιο κοντά στην σκέψη του φιλοσόφου) επιχειρεί να προστατέψει την καλλιέργεια και την ανάπτυξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και δυνατοτήτων που ανήκουν δικαιωματικά στα Dasein. Αυτό εκτός του ότι οδηγεί σε ένα τεράστιο αδιέξοδο αυθαίρετου daseinοκεντρισμού, δημιουργεί και τεράστια, ανεπίλυτα ηθικά ερωτήματα για οριακές καταστάσεις όπως για παράδειγμα: Είναι ή όχι Dasein ένας άνθρωπος σε κώμα, που δεν έχει πιθανότητες να ανακάμψει; Είναι Dasein ή όχι ένας άνθρωπος χαμηλής νοημοσύνης που δεν έχει την ικανότητα αυτογνωσίας, αυτοπροσδιορισμού, ή της βίωσης συναισθημάτων και πνευματικών καταστάσεων; Είναι ή όχι Dasein ένας ασθενής με αλτσχάιμερ ή ένας «τρελός» που δεν έχει την ικανότητα να τοποθετείται στο μέλλον να προγραμματίζει τη ζωή του, ή να δίνει νόημα στις πράξεις του και να στοχεύει πέρα από αυτό που είναι, επιδιώκοντας να γίνει αυτό που δεν είναι ακόμα. Ακόμα αναπάντητα μένουν τα ερωτήματα σχετικά με την αξία των νεκρών, ή των ετοιμοθάνατων κλπ.

Προσπαθώντας να ορίσουμε εγγενείς ή σχετικές αξίες και να οικοδομήσουμε συστήματα νομίζω ότι χάνουμε την ουσία του οικολογικού προβλήματος. Το ίδιο συμβαίνει και με την αντίληψη της τεχνολογίας ως «παραμορφωτικό φακό» για την θέαση του κόσμου. Οι πολέμιοι της τεχνολογίας δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να «κατηγορούν το πιστόλι ως ένοχο του φόνου», ή να διερωτώνται για τα δικαιώματα της κονσέρβας έναντι των δικαιωμάτων του τοματοπελτέ!! Όμως αυτό έκανε εν τέλει ο Heindegger;

Ο Heidegger, δεν καταλογίζει πουθενά ευθύνη στον άνθρωπο για την τεχνολογική εκτροπή ή την οικολογική καταστροφή. Θεωρεί ότι η τάση για να βλέπει τα πράγματα μέσα από «φακούς», είναι φυσική του τάση, κι ότι η τεχνολογία είναι το πρίσμα υπό το οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται σήμερα τον κόσμο. Το γεγονός ότι αυτό τον έχει εγκλωβίσει σε μια πλαστή πραγματικότητα, είναι ανησυχητικό στον βαθμό που είναι επικίνδυνο. Αν ο άνθρωπος όμως αντιληφθεί τον κίνδυνο τότε ο κίνδυνος μπορεί να ξεπεραστεί. Κι αυτό είναι το «καλό νέο» σε σχέση με την τεχνολογία και την οικολογική κρίση. Η τεχνολογική εκτροπή έχει συνέπειες που είναι ορατές στον άνθρωπο.

Η κρίση που δημιουργεί η τεχνολογία προσφέρει αυτόματα και τη διέξοδο από τη κρίση. Ο δρόμος προς τη σωτηρία ανοίγεται όταν συνειδητοποιούμε τον κίνδυνο ως κίνδυνο (Γεωργόπουλος, 1985: 263). Ο δεσμώτης της τεχνολογικής «προόδου» έχει την δυνατότητα να δει πέρα από το παραμορφωτικό πρίσμα της. Ο τρόπος πρέπει να αναζητηθεί σε μια άλλη βασική ιδιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, σύμφωνα με την οντολογία του Heidegger. Αυτήν της ικανότητας να τοποθετείται στο μέλλον στοχεύοντας πέρα από αυτό που είναι, και επιδιώκοντας να γίνει αυτό που δεν είναι ακόμα.

Ο άνθρωπος ως δεσμώτης της τεχνολογίας είναι ο άνθρωπος του παρόντος και του παρελθόντος. Ο άνθρωπος ως ύπαρξη όμως είναι το παρελθόν το παρόν και το μέλλον του ταυτόχρονα. Αν η βούληση για δύναμη τον έχει οδηγήσει στην κατάσταση να αποτελεί «απόθεμα» ο άνθρωπος για τον άνθρωπο, κι αν η τεχνολογία από μέσο έχει γίνει ρυθμιστής, τότε δεν μένει τίποτε άλλο από το να αντικατασταθεί το πρίσμα, υπό το οποίο διαβλέπει στο μέλλον.

Την θέση της τεχνολογίας θα υποκαταστήσει ένας άλλος οπτικός φακός. Αν ο ποιητικός τρόπος θέασης της φύσης μοιάζει ρομαντικός, αναχρονιστικός και ασαφής, τότε δεν έχουμε παρά να ανακαλύψουμε το νέο πρίσμα. Τον νέο οπτικό φακό για την θέαση της πραγματικότητας, που ενδέχεται να μην είναι πια παραμορφωτικός... ///

Βιβλιογραφία:

Heidegger, M. (1977). The Question Concerning Technology and Other Essays. ΝΥ: Harper and Row.

Heidegger, M. (1978). Είναι και Χρόνος. μετφρ. Γ. Τζαβάρας. Αθήνα: Δωδώνη.

Heidegger, M. (1971). “Building, Dwelling, Thinking”, “The Fieldpath”

δοκίμια που περιλαμβάνονται στο “Poetry, Language, Thought”. ΝΥ: Harper and Row.

Heidegger, M. “The Fundamental Concepts of Metaphysics”

Heidegger, M. (1960). “Der Ursprung des Kunstwerks”. Stuttgart: Reclam.

Heidegger, M. (1961). “Der Wille zur Macht als Kunst”. περιλαμβάνεται στον τόμο Nietzsche I, Pfulligen, Neske.

Beckman, T. (2000). “Martin Heidegger and Enviromental Ethics”. Claremont: Harvey Mudd College.

Naess, Α. (1977). “Heidegger, Postmodern Theory and Deep Ecology” Trumpeter. http://trumpeter.athabascau.ca/content/v14.4/naess.html

Thomson I. (2004). «Ontology and Ethics Intersection of Phenomenology and Environmental». University of New Mexico, http://www.unm.edu/~ithomson/Thom-EcoPhG.pdf

Zimmerman, M. (1994). “Contesting Earth's Future: Radical Ecology and Postmodernity”, University of California Press.

Zimmerman, M. (1983). “Toward a Heideggerean Ethos for Radical Environmentalism.” Environmental Ethics 5.

Zimmerman, M. (1993). “Rethinking the Heidegger- Deep Ecology Relationship.” Environmental Ethics 15.

Γεωργόπουλος Ν (1985). «Ο Χάιντεγκερ και η τεχνική» Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2.

Πεντζοπούλου- Βαλαλά Τερέζα (1991). «Heidegger: Ο Φιλόσοφος του Λόγου και της Σιωπής». Θεσσαλονίκη : Βάνιας