Άλκης Γούναρης

Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα «Τεχνητή Νοημοσύνη & Φιλοσοφία: Από την ανθρώπινη σκέψη στη μηχανική μάθηση». Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης & Ηλεκτρονικού Περιεχομένου. DOI: 10.13140/RG.2.2.14925.55528

Η παρουσίασή μου έχει ως θέμα την «Εκτεταμένη Νόηση» και στόχος μου είναι να δείξω το πώς παραδοσιακές έννοιες όπως η μνήμη, η γνώση, η νόηση, μεταβάλλονται και ενδέχεται να αλλάξουν εντελώς στα επόμενα χρόνια. Ταυτόχρονα στοχεύω να δείξω ποιος είναι  ο αποδοτικότερος τρόπος χρήσης της ΤΝ.

Θα ξεκινήσω με μια ιστορία από την αρχαία Ρώμη.  Την ιστορία του Καλβίσιου Σαβίνου, που αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής του στωικού φιλοσόφου Σενέκα (Seneca, 1917). Όπως γράφει στις «Επιστολές» του ο Σενέκας, ο Σαβίνος, προσπαθούσε να εντυπωσιάσει τους συμπολίτες του και να πλασαριστεί ως ένας καλλιεργημένος άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών. Όμως, τον πρόδιδε η κακή του μνήμη. Όσο και αν προσπαθούσε, του ήταν αδύνατον να μάθει τα λογοτεχνικά κείμενα και κάθε φορά που επιχειρούσε να μιλήσει για αυτά, ξεχνούσε και μπέρδευε τα λόγια του. Έκανε λοιπόν το εξής αλλόκοτο ο Σαβίνος: αντί να παιδεύεται να απομνημονεύσει τα κείμενα των ποιητών, αγόρασε μερικούς δούλους και τους έβαλε να μάθουν απ’ έξω τα έργα του Ομήρου και των λυρικών. Πήγαινε λοιπόν στα συμπόσια και έβαζε τους δούλους να απαγγέλλουν ποίηση κατά παραγγελία του, ενώ ο ίδιος έκανε σχόλια παριστάνοντας τον καλλιεργημένο. Όπως μπορείτε να φανταστείτε, η ιδέα του είχε το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επεδίωκε ο Σαβίνος, με συνέπεια την γελοιοποίησή του.

Ο Σενέκας, τον επικρίνει λέγοντας ότι η εξάρτησή της γνώσης και της μνήμης του από τους «άλλους» φανερώνει τελικά τη διανοητική του αδυναμία.

Όταν διάβασα αρχικά αυτήν την ιστορία, γέλασα με τη ματαιοδοξία του Καλβίσιου Σαβίνου, όμως στη συνέχεια διερωτήθηκα αν πράγματι έκανε κάτι διαφορετικό από αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε «εξωτερική αποθήκευση μνήμης». 

Ίσως νιώθουμε λίγο αμήχανα με το παράδειγμα του Σαβίνου, γιατί θεωρούμε τη μνήμη, ως κάτι προσωπικό, που χαρακτηρίζει την ατομική μας ταυτότητα. Ο φιλόσοφος John Locke χρησιμοποιεί το παράδειγμα του τσαγκάρη και του πρίγκιπα (Locke, 1689/1694/1975), για να μας δείξει ότι τελικά «η μνήμη είναι το κριτήριο που κάνει κάποιον να είναι αυτό που είναι».

Αν όμως, -όπως στην περίπτωση του Σαβίνου - η μνήμη μας μπορεί να επεκταθεί έξω από τον εγκέφαλο μας, τότε γιατί να μην μπορεί να επεκταθεί και ολόκληρο το γνωσιακό μας σύστημα επαναπροσδιορίζοντας τόσο τις έννοιες όσο και τα όρια της δικής μας νόησης;

Όταν ήμουν παιδί, δεν υπήρχαν κινητά τηλέφωνα, μόνο σταθερά, και όταν θέλαμε να καλέσουμε κάποιον, είχαμε τον τηλεφωνικό κατάλογο, ένα ογκώδες βιβλίο, ή ένα μπλοκάκι στην τσέπη μας, με σημειωμένα νούμερα τηλεφώνων. Την εποχή εκείνη θυμόμουν από μνήμης δεκάδες τηλέφωνα φίλων και συγγενών. Σήμερα, δεν θυμάμαι κανένα. Και όχι μόνο επειδή μεγάλωσα, αλλά επειδή το κινητό μου θυμάται για μένα περισσότερα από 2000 τηλέφωνα και τα καλεί όποτε τα χρειάζομαι.

Τι θέλω να πω:  Η κριτική μας ματιά σε αυτό που έκανε ο Καλβίσιος Σαβίνος, κρύβει μια προκατάληψη για το τι θεωρούμε ότι είναι γνώση και νόηση.

Υποθέτουμε ότι αυτά που συνθέτουν τον γνωσιακό κόσμο μας,  πρέπει να βρίσκονται αποκλειστικά εντός του εγκεφάλου μας, και αυτή η θεώρηση αντανακλά μια μακρά φιλοσοφική παράδοση που ξεκινάει από τον Πλάτωνα, φτάνει στους ορθολογιστές, όπως ο Descartes, οι οποίοι διαχώριζαν τη νοούσα ουσία από τον υλικό κόσμο, και κληροδοτείται, σε μεγάλο βαθμό, στη σύγχρονη κοινή αντίληψη για την ανθρώπινη νόηση.

Ωστόσο, όλοι μας καθημερινά, με τις πράξεις μας διαψεύδουμε αυτήν την αντίληψη, αφού βασιζόμαστε -όλο και πιο πολύ- σε εξωτερικές συσκευές για να «αποθέσουμε» ή να αποθηκεύσουμε μνήμη, ή και να βελτιώσουμε τις γνωσιακές ικανότητές μας. Και δεν είναι μόνο τα κινητά. Ανέκαθεν ήταν τα σημειωματάρια, μετά οι φωτογραφίες, οι πινακίδες στους δρόμους, σήμερα οι ψηφιακοί χάρτες πλοήγησης, οι μηχανές αναζήτησης, τα cloud αποθήκευσης δεδομένων, όλα, λειτουργούν στην πράξη ως αποθετήρια μνήμης και επεκτάσεις του γνωσιακού μας συστήματος.

Η θέση ότι η νόηση δεν βρίσκεται μόνο μέσα στο κεφάλι μας, διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τους  Andy Clark και David Chalmers (Clark & Chalmers, 1998) οι οποίοι, στα τέλη της δεκαετίας του ‘90, υποστήριξαν ότι η νόηση δεν περιορίζεται στον  εγκέφαλο, αλλά εκτείνεται στο περιβάλλον και στις τεχνολογικές συσκευές που χρησιμοποιούμε καθημερινά.

Για να εξηγήσουν αυτή τη θέση χρησιμοποίησαν ως παράδειγμα το διάσημο πλέον σημειωματάριο του Όττο, ενός ανθρώπου που πάσχει από αμνησία και καταγράφει κάθε σημαντική πληροφορία στο σημειωματάριό του. Αφού όμως το σημειωματάριο του Όττο υποκαθιστά τη μνήμη του, γιατί να μην το θεωρήσουμε μέρος της νόησής του; Ή γιατί να μην θεωρήσουμε ότι η νόηση του Όττο αποτελεί μια «ιδιότητα ενός συστήματος» που περιλαμβάνει τόσο τον εγκέφαλό του όσο και το δικό του σημειωματάριο;

Αυτή η ιδέα, γνωστή ως θεωρία της εκτεταμένης νόησης, γίνεται αφορμή σήμερα, υπό την πίεση των εξελίξεων της ΤΝ, για να διατυπώσουμε ένα πρακτικό και επίκαιρο ερώτημα:

«Πώς μπορούν οι άνθρωποι και η τεχνητή νοημοσύνη, να συνεργάζονται καλύτερα για να δημιουργήσουν έναν κοινό γνωσιακό χώρο»; Έναν εκτεταμένο χώρο μνήμης και νόησης.

Βεβαίως, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα προϋποθέτει την επίλυση μιας σειράς προβλημάτων, επιστημολογικών, εννοιολογικών και οντολογικών (υπάρχει ένας ολόκληρος κατάλογος φιλοσοφικών προβλημάτων πάνω στα οποία εργαζόμαστε) (Γούναρης & Κωστελέτος, 2024) τα οποία τελικά καταλήγουν και σε αξιολογικά – ηθικά ή / και ρυθμιστικά ζητήματα.

Για παράδειγμα ένα κεντρικό ερώτημα της επιστημολογίας της εκτεταμένης νόησης είναι το «ποιος πιστώνεται τη γνώση» (Wheeler, 2018)  και (Greco, 2003).

Ποιος είναι τελικά αυτός που τελικά γνωρίζει; Παραδοσιακά, θεωρούμε ότι υπάρχει κάποιος φορέας της γνώσης, ένας άνθρωπος που έχει πεποιθήσεις οι οποίες είναι επαρκώς δικαιολογημένες και αληθείς. Όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι δεν εννοούμε ότι το γνωρίζει μαζί με την Google. Δεν βάζουμε στο νοητικό σύστημα του ανθρώπου που γνωρίζει εξωτερικές πηγές γνώσης όπως τηλέφωνα, υπολογιστές ή Τεχνητή Νοημοσύνη. Σκεφτείτε πώς γίνονται παραδοσιακά οι εξετάσεις στο σχολείο. Με κλειστά τηλέφωνα, κλειστά βιβλία και υπολογιστές για να βεβαιωθεί ο εξεταστής ότι οι γνώσεις είναι πράγματι γνώσεις του υποκειμένου που εξετάζεται.

Το ερώτημα του ποιος «πιστώνεται» τη γνώση, τέθηκε για τις μηχανές το 1997, όταν ο υπολογιστής Deep Blue της IBM νίκησε τον Κασπάροφ στο σκάκι. Τότε ο φιλόσοφος Daniel Dennett (Dennett, 1997) αναρωτήθηκε αν η νίκη θα πρέπει να «πιστωθεί» στην ομάδα προγραμματιστών της IBM ή στη μηχανή. Και η απάντηση ήταν ότι η νίκη «πιστώνεται» στη μηχανή.

Από τότε μέχρι σήμερα, ξέρουμε ότι, οι μηχανές κερδίζουν τους ανθρώπους όχι μόνο στο σκάκι, αλλά στις περισσότερες δοκιμασίες.

Όμως εδώ υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ανατροπή.

Ενώ οι μηχανές κερδίζουν τους ανθρώπους σε όλα σχεδόν τα πεδία, φαίνεται να χάνουν θεαματικά όπου υπάρχει συνεργασία ανθρώπων και μηχανών. Για παράδειγμα στο «κενταυρικό σκάκι», όπου υπάρχει συνεργασία ανθρώπου και μηχανής, ο συνδυασμός «Άνθρωπος + Μηχανή» κερδίζει τόσο τους συνδυασμούς κορυφαίων σκακιστών όσο και τα πιο εξελιγμένα αυτόνομα προγράμματα ΤΝ (Puranam, 2021).

Τέτοιες «συμβιωτικές» (Licklider, 1960) συνεργασίες ανθρώπων και μηχανών, παρατηρούνται ήδη και σε άλλους τομείς (Crowder et al., 2020). Στον χρηματοοικονομικό τομέα, οι αποφάσεις που συνδυάζουν την ανθρώπινη κρίση με τις προγνώσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης αποδεικνύονται πιο αποδοτικές. Στην υγεία, η συνεργασία γιατρών και Τεχνητής Νοημοσύνης οδηγεί σε ταχύτερες και ακριβέστερες διαγνώσεις. Σε πολλές περιπτώσεις οι ομάδες «Ανθρώπων + Μηχανών» κερδίζουν τόσο τις ομάδες που αποτελούνται μόνο από κορυφαίους επιστήμονες, όσο και τις ομάδες που αποτελούνται μόνο από προηγμένα αυτόνομα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης.

Μπορούμε να καταλάβουμε λοιπόν, ότι σε ένα τέτοιο εκτεταμένο σύστημα γνώσης (που περιλαμβάνει ανθρώπους και μηχανές), η έννοια της γνώσης αλλάζει ριζικά.

Η γνώση  «πιστώνεται», όχι στον άνθρωπο, αλλά στο νοητικό σύστημα που μπορεί να περιλαμβάνει όλα αυτά τα εργαλεία, μνήμης, υπολογισμού, δημιουργικότητας ή οτιδήποτε άλλο, συμπληρωματικά στον εγκέφαλο.

Ωστόσο, το μέλλον αυτού του υβριδικού κόσμου γνώσης, όπως και το μέλλον της ΤΝ γενικότερα, δεν είναι προδιαγεγραμμένο.

Όταν αντιμετωπίζουμε τέτοιας κλίμακας τεχνολογικές αλλαγές, οι θετικές ή οι αρνητικές συνέπειες από τη χρήση των τεχνολογιών είναι σχεδόν αδύνατον να προβλεφθούν.

Γι’ αυτό βλέπουμε συνεχώς στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι μισοί να δαιμονοποιούν την ΤΝ και να κινδυνολογούν, ενώ οι άλλοι μισοί να την αποθεώνουν σαν να είναι η απόλυτη λύση σε όλα τα προβλήματά μας.

Το πώς όμως θα εξελιχθεί  αυτή η τεχνολογία εξαρτάται από όλους εμάς, φυσικά από εκείνους που την σχεδιάζουν και την αναπτύσσουν αλλά σε μεγάλο βαθμό και από τους χρήστες.

Και το ερώτημα που εκκρεμεί και πρέπει να απαντηθεί άμεσα, είναι τι είδους μηχανές θέλουμε;

Θέλουμε μηχανές αντικαταστάτες; μηχανές που θα δουλεύουν αυτόνομα και θα μεταλλάξουν πλήρως την ανθρώπινη δραστηριότητα ή θέλουμε μηχανές συνεργάτες, που θα αποτελούν επεκτάσεις του νοητικού μας συστήματος; - Όχι ακριβώς όπως οι «σκλάβοι» του Καλβίσιου Σαβίνου αλλά - ως συνεργατικά εργαλεία, που θα συμβάλλουν στην εξέλιξη μας; Δηλαδή μηχανές που θα μας βοηθήσουν να γίνουμε πιο παραγωγικοί, πιο δημιουργικοί, πιο αποτελεσματικοί και ενδεχομένως πιο υπεύθυνοι.

Κλείνοντας, θέλω να τονίσω ότι η ΤΝ είναι ένα εργαλείο με τεράστια δύναμη. Η χρήση αυτής της δύναμης εξαρτάται από αποφάσεις και τα μέτρα που θα πρέπει να λάβουμε τώρα.

Έχουμε μια μοναδική ευκαιρία να εκτείνουμε το γνωσιακό μας στάτους και να αλλάξουμε τη ζωή και τον κόσμο συνολικά, και κυρίως να δημιουργήσουμε ευνοϊκότερες συνθήκες για τις επόμενες γενιές.

Ευχαριστώ.

Δείτε την ομιλία του Άλκη Γούναρη εδώ:

Πώς να παραπέμψετε:

Γούναρης, Α. (2025). Εκτεταμένη Νόηση στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης: Επανεξετάζοντας το Μέλλον του Ανθρώπινου Νου. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα «Τεχνητή Νοημοσύνη & Φιλοσοφία: Από την ανθρώπινη σκέψη στη μηχανική μάθηση». Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης & Ηλεκτρονικού Περιεχομένου. DOI: 10.13140/RG.2.2.14925.55528

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Clark, A., & Chalmers, D. (1998). The Extended Mind. Analysis, 58(1), 7-19. http://www.jstor.org/stable/3328150

Crowder, J. A., Carbone, J., & Friess, S. (2020). Human–AI Collaboration. In (pp. 35-50). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-17081-3_4

Dennett, D. C. (1997). When Hal Kills, Who's to Blame? Computer Ethics In D. Stork (Ed.), Hal's Legacy: 2001's Computer as Dream and Reality (pp. 351-365). MIT Press.

Greco, J. (2003). Knowledge as Credit for True Belief. In M. R. DePaul & L. T. Zagzebski (Eds.), Intellectual virtue: perspectives from ethics and epistemology (pp. 111-134). Oxford University Press.

Licklider, J. C. R. (1960). Man-Computer Symbiosis. IRE Transactions on Human Factors in Electronics, HFE-1(1), 4-11. https://doi.org/10.1109/THFE2.1960.4503259

Locke, J. (1689/1694/1975). An Essay Concerning Human Understanding. Oxford University Press. https://doi.org/doi:10.1093/actrade/9780198243861.book.1

Puranam, P. (2021). Human–AI collaborative decision-making as an organization design problem. Journal of Organization Design, 10(2), 75-80. https://doi.org/10.1007/s41469-021-00095-2

Seneca. (1917). Epistles, Volume I: Epistles 1-65 (R. M. Gummere, Trans.). Harvard University Press.

Wheeler, M. (2018). Knowledge, Credit, and the Extended Mind, or what Calvisius Sabinus got Right. In C. A. Carter A, Kallestrup J, Palermos S & Pritchard D (eds.) (Ed.), Extended Epistemology (pp. 147-161). Oxford University Press. https://global.oup.com/academic/product/extended-epistemology-9780198769811?cc=gb〈=en&

Γούναρης, Ά., & Κωστελέτος, Γ. (2024). Γράφοντας τον αλγόριθμο του Καλού: Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως μηχανή απόδοσης Δικαιοσύνης. Ηθική. Περιοδικό φιλοσοφίας (19). https://doi.org/10.12681/ethiki.39654

Δείτε ολόκληρο το βίντεο του εκπαιδευτικού προγράμματος εδώ: https://www.ekt.gr/el/events/30615