Άλκης Γούναρης

Κοιτάζοντας τους τίτλους των ειδήσεων των τελευταίων μηνών, η απάντηση στο ερώτημα αν η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) θα μας πάρει τις δουλειές μοιάζει ήδη δεδομένη. H ΤΝ «κόβει»[1] θέσεις εργασίας, «τρώει»[2] δουλειές, «εξαλείφει»[3] συγκεκριμένες ειδικότητες. Τα δημοσιεύματα στηρίζονται σε μαρτυρίες και προβλέψεις ανθρώπων που γνωρίζουν τα πράγματα «από μέσα» όπως ο επικεφαλής της Anthropic που προειδοποιεί ότι μέσα στην επόμενη πενταετία, οι μισές δουλειές γραφείου «εισαγωγικού» επιπέδου θα έχουν εξαφανιστεί, ή όπως η υπουργός οικονομικών του Ηνωμένου Βασιλείου που θεωρεί εφικτή την περικοπή 10.000 θέσεων εργασίας στο Δημόσιο μέχρι τα τέλη του 2026, εξαιτίας της νέας τεχνολογίας. Παράλληλα, ορισμένες αναγνώσεις των αριθμών συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Για παράδειγμα, οι μειώσεις νέων θέσεων εργασίας «πρακτικής άσκησης», αρχαρίων ή εκπαιδευόμενου προσωπικού έχουν μειωθεί κατά περίπου 32% από το 2022, ενώ στη Βρετανία η ζήτηση για αυτές τις θέσεις κινείται στο χαμηλότερο επίπεδο πενταετίας[4].

Ωστόσο, αν επιχειρήσει κάποιος να απαντήσει ψύχραιμα στο ερώτημα «θα μας πάρει η Τεχνητή Νοημοσύνη τις δουλειές;» θα διαπιστώσει ότι το ερώτημα είναι διατυπωμένο με λάθος τρόπο. Είναι σαν να ρωτάει κάποιος «θα βρέξει;» χωρίς να διευκρινίζει πότε, πού, για πόσο ή με τι ένταση θα βρέξει και κάποιος να του απαντάει «βεβαίως θα βρέξει» χωρίς να ορίζει ούτε εκείνος τις παραμέτρους. Η αοριστία και η γενικολογία ευνοούν τις προκαταλήψεις, παράγουν θόρυβο, επιτρέπουν βεβιασμένες απαντήσεις εντυπωσιασμού που στηρίζουν συχνά αδικαιολόγητες ή εσφαλμένα δικαιολογημένες πεποιθήσεις αγνοώντας ή βάζοντας σε δεύτερη προτεραιότητα τα σημαντικά δεδομένα και τους ενδεχόμενους κινδύνους. Σε τέτοιες καταστάσεις οι φιλόσοφοι σηκώνουν τα μανίκια ψηλά και τοποθετούν τα ερωτήματα στη σωστή βάση καθαρίζοντας ταυτόχρονα το τοπίο από το θόρυβο που αποπροσανατολίζει και εμποδίζει τη νηφάλια κρίση.

Η ερμηνεία των εξελισσόμενων φαινομένων εστιάζοντας σε «φωτογραφικά» στιγμιότυπα οδηγεί σε επισφαλή συμπεράσματα. Κάνοντας ένα βήμα πίσω και κοιτάζοντας τι συνέβη στις προηγούμενες μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές θα διαπιστώσουμε σοβαρούς μετασχηματισμούς στην εργασία αλλά ταυτόχρονα συνολική αύξηση των θέσεων απασχόλησης. Στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση για παράδειγμα, οι αμαξάδες και οι εκτροφείς αλόγων αντικαταστάθηκαν από τους μηχανοδηγούς των ατμοκίνητων τρένων και από εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες του δικτύου των σιδηροδρόμων. Στη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, οι φανοκόροι αντικαταστάθηκαν από ηλεκτρολόγους και εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες στο δίκτυο ηλεκτροδότησης, ενώ αργότερα οι τηλεγραφητές αντικαταστάθηκαν από τις τηλεφωνήτριες και τους τεχνικούς τηλεπικοινωνιών. Και ούτω καθεξής. Το μοτίβο είναι γνώριμο καθώς το ειδικευμένο εργατικό δυναμικό μιας παρακμάζουσας τεχνολογίας αντικαθίσταται από νέο προσωπικό που καλύπτει τις απαιτήσεις της αναδυόμενης.

Με την εξέλιξη της τεχνολογίας το εργασιακό περιβάλλον μετασχηματίζεται. Άλλοτε πιο ομαλά, άλλοτε πιο βίαια, προκύπτουν νέες ειδικεύσεις, νέες εργασίες, νέες αλυσίδες αξίας, νέοι ρόλοι. Όμως αυτή η τάση δεν έχει νομοτελειακό χαρακτήρα. Αποτελεί μεν μια ιστορικά καταγεγραμμένη τάση αλλά εξαρτάται από την ταχύτητα διάχυσης των τεχνολογιών στο ευρύ κοινό, από το κόστος ανάπτυξης και χρήσης τους και κυρίως από τα θεσμικά μέτρα και τις πολιτικές προσαρμογής.

Όπως είχε παρατηρήσει σωστά ο Keynes, ήδη πριν από έναν αιώνα, στις περιόδους τεχνολογικών αλλαγών προκύπτει αυτό που ονόμασε προσωρινή τεχνολογική ανεργία η οποία ουσιαστικά αποτελεί μια παθογένεια του συστήματος προσφοράς – ζήτησης που αδυνατεί να δημιουργήσει άμεσα περισσότερες νέες θέσεις εργασίας από τις θέσεις που χάνονται εξ αιτίας των νέων τεχνολογικών μέσων[5]. Πρόκειται δηλαδή για μια ασυμμετρία στη μετάβαση από τη μια εποχή στην άλλη και όχι για ένα εγγενές πρόβλημα της τεχνολογικής προόδου. Ο Keynes προέβλεψε ότι το βιοτικό επίπεδο μέχρι το 2030 θα είναι 4–8 φορές υψηλότερο, απ’ ό,τι στην εποχή του και το «οικονομικό πρόβλημα» θα έχει επιλυθεί ή θα πλησιάζει στη λύση του. Σε αυτό το πλαίσιο προέβλεψε την περίφημη εβδομάδα το 15 ωρών εργασίας και την μετατόπιση των ανθρώπινων προβλημάτων όχι στο πώς θα εξοικονομήσουν τα προς το ζην αλλά στο πώς θα αξιοποιήσουν τον ελεύθερο χρόνο τους και θα ιεραρχούν την αξία των προσβάσιμων αγαθών τους.

Ωστόσο, η μετάβαση από την μια εποχή στην άλλη δεν γίνεται χωρίς ρήξη με το παρελθόν. Ο Keynes αναγνωρίζει σε αυτήν τη πορεία δυο είδη πεσιμιστών που αντιστέκονται σε αυτή τη ρήξη: τον πεσιμιστή «επαναστάτη» που βλέπει τα πράγματα τόσο άσχημα ώστε η σύγκρουση με το νέο αποτελεί τη μοναδική λύση για την κοινωνία και τον πεσιμιστή «συντηρητικό» που θεωρεί ότι οι οικονομικές και κοινωνικές ισορροπίες είναι ιδιαίτερα εύθραυστες και γι’ αυτόν το λόγο δεν πρέπει να ρισκάρουμε καμιά αλλαγή. Ο επαναστατικός πεσιμισμός εκφράστηκε στην ακραία του μορφή, πριν από τον Keynes, ως λουδισμός, ένα κίνημα με ρίζες στη βιομηχανική επανάσταση των αρχών του 19ου αιώνα όπου οι βρετανοί εργάτες κατέστρεφαν τους μηχανικούς αργαλειούς και τις υποδομές της κλωστοϋφαντουργίας, ως υπαίτιες της φτώχειας και της ανεργίας. Ο Ned ή «Στρατηγός» Ludd, όπως έγινε γνωστός, καθιερώθηκε στη λαϊκή κουλτούρα ως μυθικός ήρωας αντίστοιχος του Ρομπέν των Δασών και έγινε διαχρονικό σύμβολο μιας τεχνοφοβικής αντίστασης που μετασχηματίστηκε, πολύ αργότερα, σε εξτρεμιστικό και τρομοκρατικό «ακτιβισμό» όπως συνέβη στην περίπτωση του γνωστού, «Unabomber» Ted Kaczynski· την ιστορία του μπορείτε να τη δείτε στο Netflix.

Στη σημερινή συζήτηση για την ΤΝ, μπορούμε να διακρίνουμε τους πεσιμισμούς που περιγράφει ο Keynes όχι μόνο στη διεθνή αρθρογραφία αλλά και στη θεσμική διαβούλευση για τη ρύθμιση της νέας τεχνολογίας. Οι νεολουδίτες θεωρούν την τεχνολογία καθαυτή εχθρό της μισθωτής εργασίας («η ΤΝ θα μας πάρει τις δουλειές»), ως εχθρό της δημοκρατίας («η ΤΝ δεν δύναται να ‘εκδημοκρατιστεί’ και θα παραμείνει πλεονέκτημα στο χέρια των λίγων και ισχυρών εις βάρος του λαού»), εχθρό της παιδείας («η ΤΝ θα μας κάνει πρόβατα») και εισηγούνται ολικές απαγορεύσεις ή κατ’ αναλογίαν «σπάσιμο των μηχανών». Αντιστοίχως, βλέπουμε τον συντηρητικό πεσιμισμό στην προληπτική υπερρύθμιση των θεσμών, όπως συμβαίνει στην Ε.Ε.[6], στην κινδυνολογία στον δημόσιο λόγο και στη συντήρηση του φοβικού σκεπτικισμού.

Εστιάζοντας στο ζήτημα της ανεργίας, η βιβλιογραφία, τουλάχιστον για τις τεχνολογικές επαναστάσεις του παρελθόντος, φαίνεται να διαψεύδει τις ανησυχίες των λουδιτών καθώς όπως προανέφερα, με την εμφάνιση νέων τεχνολογιών δεν μειώνονται οι θέσεις εργασίας, αλλά αντιθέτως αυξάνονται[7]. Εν ολίγοις όπως δείχνει η μέχρι σήμερα ιστορία, η τεχνολογική πρόοδος οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης, η αύξηση της ζήτησης οδηγεί σε αύξηση παραγωγής, η αύξηση παραγωγής οδηγεί σε αυξημένες ανάγκες εργατικού δυναμικού και αυτό έχει ως συνέπεια την μείωση της προσωρινής τεχνολογικής ανεργίας που οφείλετο στη μετάβαση από τη μια τεχνολογία στην άλλη. Η «λουδική πλάνη», όπως ονομάζεται η εσφαλμένη υπόθεση του συλλογισμού, δεν συνίσταται εν προκειμένω στο ότι η προσωρινή ανεργία δεν υπάρχει, αλλά στο ότι οι δουλειές θα μειωθούν συνολικά εξαιτίας της νέας τεχνολογίας.

Μια τέτοια παρακινδυνευμένη πρόβλεψη έκανε το 1995 ο Jeremy Rifkin, συγγραφέας του μπεστ-σέλερ «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της»[8], θεωρώντας ότι ο ψηφιακός μετασχηματισμός θα οδηγήσει σύντομα σε παγκόσμια ανεργία, θα έχει σαρωτικό αντίκτυπο στο εργατικό δυναμικό της βιομηχανίας, στην αγροτική παραγωγή και στις αλυσίδες χονδρικής και λιανικής πώλησης, ενώ ένα μικρό σε μέγεθος δυναμικό προνομιούχων «εργαζομένων της γνώσης» που θα κατέχει και θα ελέγχει την πληροφορία θα απολαμβάνει τα οφέλη της νέας τεχνολογικής εποχής. Αυτό που ανέμενε με λίγα λόγια ο Rifkin είναι η μείωση του χαμηλόβαθμου εργατικού δυναμικού, των λεγόμενων "blue collars", κάτι που μοιάζει λογικό, καθώς αυτό το δυναμικό ήταν το πιο ευάλωτο στις τεχνολογικές επαναστάσεις του παρελθόντος όπου οι νέες τεχνολογίες αντικαθιστούσαν συγκεκριμένα εργατικά χέρια ανταλλάσσοντας μηχανική ισχύ με σωματικό μόχθο. Οι σημερινές εξελίξεις διαψεύδουν τον Rifkin αλλάζοντας το μοτίβο του παρελθόντος. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ο Hans Moravec[9], ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης, προέβλεπε ότι μέχρι το 2030 η νοημοσύνη των μηχανών θα υπερβεί το σύνολο των ανθρωπίνων γνωσιακών ικανοτήτων. Ο Moravec παρομοίαζε την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης με μια πλημμυρίδα η οποία σταδιακά «κατακτά» διάφορες περιοχές στο ανάγλυφο ενός χάρτη προσομοιωτή των ανθρώπινων δεξιοτήτων. Αρχικά η πλημμυρίδα ξεπέρασε τον άνθρωπο στην ικανότητα υπολογισμού, στα μαθηματικά και αργότερα στα παιχνίδια σκέψης όπως το σκάκι και το GO. Ωστόσο, σε αυτό το ανάγλυφο υπήρχαν ορισμένες ψηλές «βουνοκορφές» που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένες διανοητικές ικανότητες του ανθρώπου οι οποίες φάνταζαν απρόσβλητες από την πλημμυρίδα της τεχνολογίας. Τέτοιες κορυφές ήταν, για παράδειγμα, η τέχνη, η επιστήμη, η συγγραφή βιβλίων, οι πολύπλοκες εργασίες προγραμματισμού, η διοίκηση σύνθετων έργων κτλ. Όμως η εξελικτική πορεία της πλημμυρίδας δεν ήταν ομαλή: στην αρχή προχωρούσε αργά, αλλά μετά συνέβη αυτό που ο Χεμινγουέι περιέγραφε ως «απότομα» και ακολουθώντας αυτήν την εκθετική μεταβολή έφτασε σήμερα στο σημείο να αντικαθιστά όχι τον ανθρώπινο μόχθο των προηγούμενων τεχνολογικών επαναστάσεων αλλά την ίδια την ανθρώπινη διάνοια.

Διαψεύδοντας τον Rifkin, αυτή η μεταβολή δεν επιδρά, τουλάχιστον προς το παρόν, στους blue collars, δηλαδή στο χειρωνακτικό εργατικό δυναμικό αλλά στους white collars, στο δυναμικό εκείνο που διαθέτει συνήθως υψηλή μόρφωση, κατέχει διοικητικές θέσεις και εκτελεί ως επί το πλείστον δουλειές γραφείου. Το εργατικό δυναμικό που πραγματοποιεί χειρωνακτικές και τεχνικές εργασίες, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες[10] δεν θα πρέπει να ανησυχεί, τουλάχιστον για τις δύο επόμενες δεκαετίες, καθώς είναι οικονομικά ασύμφορο και άρα απαγορευτικό το κόστος μετάβασης σε παραγωγικούς αυτοματισμούς. Μάλιστα, σύμφωνα με όσα προβλέπονται σε έκθεση που δημοσιεύεται στο World Economic Forum[11], μέχρι το 2030 αναμένεται να δημιουργηθούν 170 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας έναντι των περίπου 90 εκατομμυρίων που θα χαθούν, θα σημειωθεί δηλαδή αύξηση της παγκόσμιας απασχόλησης γύρω στο 7%. Η ίδια έκθεση προβλέπει αύξηση θέσεων εργασίας στον τομέα της αγροτικής οικονομίας και των τροφίμων, των μεταφορών, των οικοδομών, της υγείας και προσωπικής φροντίδας και της εκπαίδευσης, ενώ οι ταχύτερα αναπτυσσόμενα επαγγέλματα προβλέπεται να είναι των μηχανικών μεγάλων δεδομένων και μηχανικής μάθησης, των τεχνικών στον τομέα της ενέργειας, των τεχνικών στον τομέα της αυτόνομης αυτοκίνησης κ.α. Αντιθέτως αναμένεται να μειωθούν θέσεις εργασίας σε ειδικότητες όπως ταμίες, γραμματείς, διοικητικοί βοηθοί και υποστηρικτικές θέσεις γραφείου.

Στο ίδιο πνεύμα, πρόσφατη μελέτη της Microsoft[12] αποτυπώνει έναν «δείκτη εφαρμοσιμότητας ΤΝ» ανά επάγγελμα παρουσιάζοντας ως πιο ευάλωτα στην απώλεια θέσεων εργασίας επαγγέλματα όπως γραφίστες, μεταφραστές, δημοσιογράφοι, αναλυτές, προγραμματιστές ενώ πιο ανθεκτικά επαγγέλματα που απαιτούν φυσική παρουσία και χειρωνακτική επιδεξιότητα. Ο Brynjolfsson, διευθυντής του εργαστηρίου ψηφιακής οικονομίας για μια ανθρωποκεντρική ΤΝ, λέει αστειευόμενος στους φοιτητές του ότι το πιο ασφαλές επάγγελμα στο άμεσο μέλλον είναι αυτό της κομμώτριας καθώς κανείς δεν πρόκειται να εμπιστευτεί το κεφάλι του σε ένα ρομπότ με ένα ψαλίδι στο χέρι.

Όμως οι μάντεις κακών, εκείνοι που προφητεύουν εργασιακές καταστροφές, προβάλλουν πρόσθετα επιχειρήματα για την απώλεια θέσεων εργασίας σε κομβικές θέσεις που οι λήψη αποφάσεων μπορεί να κρίνει ζητήματα ζωής ή θανάτου και να ρυθμίσει την δικαιοσύνη, την υγεία ή την οικονομία. Είναι αλήθεια ότι βλέπουμε αυτοματισμούς ΤΝ να κάνουν ιατρικές διαγνώσεις καλύτερα από τους γιατρούς, να εξετάζουν σύνθετες νομικές υποθέσεις και να εισηγούνται λύσεις καλύτερα από τους νομικούς αλλά και συστήματα που συναλλάσσονται στις χρηματαγορές ταχύτερα και πιο αποδοτικά από τους χρηματιστές. Σημαίνει αυτό ότι η ΤΝ θα «πάρει» τις δουλειές σε όλες αυτές τις κρίσιμες θέσεις εργασίας ή να αντικαταστήσει τον άνθρωπο; Η απάντηση είναι ξεκάθαρα όχι, τουλάχιστον με το επίπεδο ΤΝ που προβλέπεται να έχουμε στα επόμενα χρόνια. Μην ξεχνάμε ότι οι συγκεκριμένες μηχανές δεν φτιάχνονται για να αντικαταστήσουν πλήρως τον άνθρωπο αλλά για να «συνεργάζονται» μαζί του. Ήδη, διάφορες μελέτες δείχνουν ότι «συμβιωτικές» συνεργασίες ανθρώπων και συστημάτων ΤΝ είναι πιο παραγωγικές και δυναμικές από την αυτόνομη λειτουργία της ΤΝ ή την αποκλειστικά ανθρώπινη εργασία[13].

Με βάση τα ανωτέρω, μια συνοπτική και ξεκάθαρη απάντηση στο αρχικό ερώτημα θα μπορούσε να είναι η εξής: Ναι, είναι σχεδόν βέβαιο ότι σε ορισμένα επαγγέλματα θα υπάρξει προσωρινή ανεργία και ότι, βαθμιαία, κάποια επαγγέλματα θα εκλείψουν όπως συνέβη σε προηγούμενες «επαναστατικές» μεταβάσεις. Ωστόσο, οι χειρώνακτες μπορούν να ανησυχούν λιγότερο από εκείνους που κάνουν δουλειές γραφείου. Όμως αντίστοιχα κάποιες νέες θέσεις εργασίας, πιθανότατα περισσότερες, θα αναδυθούν σε ειδικότητες που εξυπηρετούν την ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας. Όχι μόνο μηχανικών υπολογιστών, αλλά και πλήθος άλλων επαγγελματιών που δεν είναι εύκολο να προβλέψουμε με ακρίβεια. Σχετικά με τις θέσεις εργασίας υψηλού μορφωτικού επιπέδου βαρύνουσας σημασίας για την ανθρώπινη ζωή, όπως το επάγγελμα του γιατρού, του νομικού ή του μηχανικού η πρόβλεψη είναι σαφής. Η ΤΝ δεν προβλέπεται να «πάρει» τις δουλειές τους. Όμως, ένας γιατρός, ένα δικηγόρος ή ένας μηχανικός που χειρίζεται με ευχέρεια και αξιοποιεί στο μέγιστο τις δυνατότητες των νέων εργαλείων θα είναι πιο αποδοτικός, πιο ανταγωνιστικός, πιο αποτελεσματικός και τελικά πιο επιτυχημένος από κάποιον της αντίστοιχης ειδίκευσης που δεν χρησιμοποιεί Τεχνητή Νοημοσύνη.

[1] https://p.dw.com/p/4yq5I 
[2] https://www.naftemporiki.gr/finance/world/1997666/i-techniti-noimosyni-idi-mas-troei-doyleies/
[3] https://www.businessinsider.com/anthropic-ceo-warning-ai-could-eliminate-jobs-2025-5
[4] https://www.techerati.com/news-hub/entry-level-jobs-fall-by-32-since-emergence-of-chatgpt/
[5] Βλέπε: Keynes, J.M. (1930 / 1963). Economic possibilities for our grandchildren. In Essays in persuasion (pp. 358–373). New York, NY: W. W. Norton. http://www.econ.yale.edu/smith/econ116a/keynes1.pdf
[6] Βλέπε: Γούναρης, A. (2025). Μπορεί το σχέδιο δράσης του Ντόναλντ Τραμπ για την Τεχνητή Νοημοσύνη να κάνει την Αμερική «μεγάλη» ξανά; Πρώτη δημοσίευση https://www.athensvoice.gr/life/tehnologia-epistimi/916983/alkis-gounaris-borei-to-shedio-drasis-tou-donald-trab-gia-tin-tehniti-noimosuni-na-kanei-tin-ameriki-megali-xana/
[7] National Academy of Sciences, National Academy of Engineering, and Institute of Medicine. 1987. Technology and Employment: Innovation and Growth in the U.S. Economy. Washington, DC: The National Academies Press. https://doi.org/10.17226/1004.
[8] Rifkin, J. (1995). The end of work: The decline of the global labor force and the dawn of the post-market era. New York: G. P. Putnam’s Sons. Στα ελληνικά: Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της. Εκδόσεις Λιβάνη.
[9] Moravec, H. (1999). Robot: Mere machine to transcendent mind. Oxford University Press.
[10] https://www.csail.mit.edu/news/rethinking-ais-impact-mit-csail-study-reveals-economic-limits-job-automation
[11] https://www.weforum.org/publications/the-future-of-jobs-report-2025/digest/
[12] https://www.fortunegreece.com/article/i-microsoft-apokalipse-tis-40-douleies-pou-tha-klepsei-i-ai-kai-tis-40-pou-den-kindinevoun/
[13] Για τις συμβιωτικές συνεργασίες και τις μελέτες που δείχνουν την αύξηση της αποτελεσματικότητας βλέπε: Γούναρης, Α. (2025). Εκτεταμένη Νόηση στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης: Επανεξετάζοντας το Μέλλον του Ανθρώπινου Νου. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα «Τεχνητή Νοημοσύνη & Φιλοσοφία: Από την ανθρώπινη σκέψη στη μηχανική μάθηση». Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης & Ηλεκτρονικού Περιεχομένου. DOI: 10.13140/RG.2.2.14925.55528

[Διαβάστε το άρθρο στην Athens Voice]