Άλκης Γούναρης

Στην εισαγωγή της ταινίας «2001: Οδύσσεια του διαστήματος», ο πρόγονος του ανθρώπου ανακαλύπτει τη δύναμη των εργαλείων. Εκεί, ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ παρουσιάζει μια ανεξήγητη μονολιθική τεχνολογική κατασκευή η οποία φαίνεται να ενυπάρχει στα θεμέλια της ανθρώπινης εξέλιξης. Τότε, στην αυγή του πολιτισμού, ένα από τα μέλη της φυλής των ανθρωποειδών, καθώς περιεργάζεται τα οστά από τα απομεινάρια ενός ζώου, μοιάζει να κατανοεί για πρώτη φορά τη σχέση αιτίου - αιτιατού. Έτσι, αρχίζει να χρησιμοποιεί το μεγάλο μηριαίο οστό που κρατάει σφιχτά στο χέρι του, ως σφυρί και στη συνέχεια ως όπλο για κυνήγι και για να επιβάλει την δύναμή του στην περιοχή. Στη συνέχεια, με μια θριαμβευτική κίνηση, πετάει το οστό προς τον ουρανό. Σε μια ποιητική προβολή στο μέλλον και με ένα από τα πιο εμβληματικά «cut» στην ιστορία του κινηματογράφου, ο Κιούμπρικ φαντάζεται το οστό να εξελίσσεται σε διαστημόπλοιο. Μέσα σε ένα μόνο κινηματογραφικό καρέ πραγματοποιεί ένα άλμα εκατομμυρίων ετών τεχνολογικής εξέλιξης.

Όμως πριν από αυτό το άλμα, αξίζει να εστιάσει κανείς στη στιγμή κατά την οποία συμβαίνει η ανακάλυψη της τεχνολογικής δυνατότητας· στη στιγμή του μετασχηματισμού ενός αντικειμένου σε εργαλείο και μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού. Σήμερα, όλοι αντιλαμβανόμαστε τον ρόλο της τεχνολογίας ως μέσο επίτευξης σκοπών. Το αυτοκίνητο είναι μέσο για να πάμε στη δουλεία μας, το τηλέφωνο μέσο για να επικοινωνήσουμε, ο υπολογιστής μέσο για να έχουμε πρόσβαση σε πληροφορίες ή για να γράψουμε ένα κείμενο. Με αυτήν την έννοια η τεχνολογία μοιάζει να έχει αμιγώς εργαλειακό - χρηστικό χαρακτήρα και να βρίσκεται στην υπηρεσία της ανθρώπινης σκοπιμότητας. Ωστόσο, αυτή η αντίληψή μας ενδέχεται να αποτελεί ένα θεμελιώδες σφάλμα[1], καθώς η τεχνολογία θα μπορούσε να εννοηθεί ως κάτι που υπερβαίνει τον χρηστικό χαρακτήρα της και συνιστά έναν παράγοντα ο οποίος διαμορφώνει το πλαίσιο εντός του οποίου προσαρμόζεται, οργανώνεται και τελικά ρυθμίζεται ο ανθρώπινος βίος.

Υπό μια πιο ευρεία έννοια η τεχνολογία μπορεί να οριστεί ως η πρακτική εφαρμογή της ανθρώπινης γνώσης, της γνώσης που μετασχηματίζει τη θεωρία σε πράξη, μια διαδικασία που συνήθως συνδυάζει επιστήμη, μηχανική και τεχνική. Όμως λέγοντας «τεχνολογία» δεν αναφέρεται κανείς μόνο σε αυτή τη διαδικασία, αλλά και στα ίδια τα τεχνολογικά αντικείμενα, στα εργαλεία, στις μηχανές, στις συσκευές και στα τεχνολογικά προϊόντα με την ευρύτερη έννοια, ακόμη και στις κατασκευές, στα κτίρια, στα μεγάλα έργα, στις υποδομές και στα δίκτυα, όπως τα δίκτυα επικοινωνίας, ηλεκτροδότησης, υδροδότησης, φυσικού αερίου κ.α. Με αυτή την έννοια, η τεχνολογία δεν αποτελεί απλώς ένα εργαλείο που επεκτείνει την ανθρώπινη δυνατότητα, αλλά μια συνθήκη που καθορίζει τον τρόπο που ζούμε και είναι βαθιά συνυφασμένη, αν όχι ταυτόσημη, με τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Η στιγμή κατά την οποία το ανθρωποειδές, στο προοίμιο της ταινίας του Kιούμπρικ, ανακαλύπτει την τεχνολογική δυνατότητα δεν είναι απλώς η στιγμή κατά την οποία μια οντότητα επιτυγχάνει ένα σκοπό και επιβάλει την ισχύ της, αλλά η στιγμή που η ζωή της φυλής των ανθρωποειδών παύει να είναι ίδια με το παρελθόν. Από εκείνο το σημείο ήδη, η τεχνολογία δεν είναι απλώς εργαλείο, αλλά διαμορφώνει ένα διαφορετικό κάθε φορά πλαίσιο εντός του οποίου εξελίσσεται η ανθρώπινη ιστορία. Κάθε φορά που αυτό το πλαίσιο μεταβάλλεται, κάθε φορά που η χρήση ενός τεχνολογικού μέσου -ενός σφυριού ή ενός τσεκουριού στο κυνήγι, του τροχού στη μεταφορά, του αλετριού στην καλλιέργεια της γης, της τυπογραφίας στη διάδοση της γνώσης- γενικεύεται, συντελούνται ριζικές μεταβολές στον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Εντός ενός πλαισίου μπορεί να συμβαίνουν πολλές τεχνολογικές αλλαγές, όπου τα εργαλεία γίνονται αποτελεσματικότερα ή ισχυρότερα, όμως κάθε τεχνολογική αλλαγή δεν μεταβάλλει καθοριστικά τον τρόπο ζωής των ανθρώπων.

Όταν όμως ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται, νοηματοδοτούν τον κόσμο τους και διαμορφώνουν τη ζωή τους αλλάζει ριζικά, εξ’ αιτίας της χρήσης των εργαλείων, τότε διαμορφώνεται ένα νέο πλαίσιο και μιλάμε για τεχνολογική επανάσταση. Η τεχνολογική επανάσταση, συνεπώς, δεν είναι μόνο η αλλαγή, μια στροφή ή μια εκτενέστερη χρήση μιας τεχνολογίας, αλλά η αλλαγή του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και νοηματοδοτούν τον κόσμο τους μέσα από αυτήν.

Μεγάλες τεχνολογικές μεταβολές συναντάμε σε πολλές φάσεις της ιστορίας, με κορυφαία τις αγροτικές εξεγέρσεις του 16ου και του 17ου αιώνα, που μετέβαλε ριζικά τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον και τη διαχείριση πόρων. Ωστόσο, συνηθίζουμε να θεωρούμε ως αφετηρία της σύγχρονης τεχνολογικής εποχής τη βιομηχανική επανάσταση του 18ου αιώνα, τη στιγμή όπου η τεχνολογία παύει να αποτελεί εργαλείο στα χέρια του τεχνίτη και μετατρέπεται σε κινητήρια δύναμη της οικονομίας. Η ανάπτυξη της κλωστοϋφαντουργίας, οι ατμομηχανές, η μεταλλουργία και οι μηχανικές δυνάμεις του 19ου αιώνα μετασχημάτισαν όχι μόνο τη βιομηχανική παραγωγή αλλά και τις μεταφορές, την εργασία και την κοινωνική οργάνωση και προκάλεσαν τις μετακινήσεις πληθυσμών και την αστικοποίηση συμβάλλοντας στη δημιουργία μεγάλων πόλεων και στη συγκρότηση ενός νέου μοντέλου διαβίωσης.

..

Αντίστοιχη σε αντίκτυπο τεχνολογική επανάσταση μπορούμε να θεωρήσουμε τη στροφή στην ηλεκτρική ενέργεια αλλά και την καθιέρωση των κινητήρων εσωτερικής καύσης που επέτρεψαν την αυτοκίνηση. Η ηλεκτροδότηση μετασχημάτισε τη ζωή του νοικοκυριού, αναδιαμόρφωσε τους ρόλους μέσα στην οικογένεια, άλλαξε τον καθημερινό βίο, από τις διατροφικές συνήθειες και την κατανάλωση νέων αγαθών όπως οι ηλεκτρικές συσκευές, μέχρι τον τρόπο ενημέρωσης, με το ραδιόφωνο και αργότερα την τηλεόραση, καθώς και τον τρόπο επικοινωνίας, με το τηλέφωνο και τους ασυρμάτους. Η αυτοκίνηση με την αυτονομία των ιδιωτικών αυτοκινήτων, τις δημόσιες συγκοινωνίες και τις οδικές μεταφορές προκάλεσε τα μεγάλα δημόσια έργα και άλλαξε τον σχεδιασμό των πόλεων. Η βιομηχανική παραγωγή μέσω της τυποποίησης αυξήθηκε θεαματικά και περιόρισε το κόστος των προϊόντων. Οι νέες τεχνολογικές, βιομηχανικές και επικοινωνιακές δυνατότητες επέδρασσαν καταλυτικά στις στρατιωτικές υποδομές οδηγώντας σε έναν πρωτοφανή εξοπλιστικό ανταγωνισμό.

Η τρίτη μεγάλη επανάσταση, η ψηφιακή, ήρθε με την πληροφορική και τις τεχνολογίες επικοινωνίας. Οι υπολογιστές, η κινητή τηλεφωνία και στη συνέχεια το διαδίκτυο άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν, εργάζονται, οργανώνονται, καταναλώνουν, ενημερώνονται και συμμετέχουν στη δημόσια σφαίρα. Η βιομηχανική παραγωγή εκχώρησε έδαφος στην αγορά παροχής υπηρεσιών αντικαθιστώντας την αξία των πρώτων υλών και του κεφαλαίου με την οικονομία της γνώσης και την αξία της καινοτομίας. Η πληροφορία εξελίχθηκε σε βασικό αγαθό και η ταχύτητα πρόσβασης σε αυτήν μετατράπηκε στο νέο μέτρο ισχύος. Σταδιακά, η εργασία αποδεσμεύτηκε από τον φυσικό χώρο, ενώ οι ανθρώπινες σχέσεις άρχισαν να διαμορφώνονται μέσα σε ψηφιακά περιβάλλοντα με εικονικές ταυτότητες χρηστών.

Ο James Gleick[2], συγγραφέας του βιβλίου «Η Πληροφορία. Ο χείμαρρος, η ιστορία, η θεωρία», περιγράφει την επανάσταση της πληροφορίας σαν μια πλημμυρίδα που προέκυψε από την ένωση δύο μεγάλων χειμάρρων. Ο πρώτος ξεκίνησε από τα σήματα Μορς, πέρασε στον τηλέγραφο και οδήγησε στη γέννηση των δικτύων τηλεφωνίας, ενώ ο δεύτερος ξεκίνησε από την τυπογραφία και τη λεξικογραφία και κατέληξε στη Wikipedia και στις γιγάντιες βάσεις δεδομένων. Η σύγκλιση αυτών των δύο χειμάρρων διαμόρφωσε ένα νέο πλαίσιο, μέσα στο οποίο η πληροφορία καθίσταται πανταχού παρούσα — στους φυσικούς νόμους, στη γενετική, στη γλώσσα, στη νοημοσύνη — ανοίγοντας τον δρόμο για την εποχή των πανίσχυρων υπολογιστικών μηχανών. Ο Gleick παρομοιάζει το internet, αυτό το αχανές τεχνολογικό δίκτυο πληροφορίας, με τον «παγκόσμιο εγκέφαλο» που ξεπηδάει από τη λογοτεχνική φαντασία του H.G. Wells.

Οι δικές μας γενιές, oι Boomers και η X, βίωσαν αυτή την τεχνολογική επανάσταση και τη νέα πλαισιοθέτηση που περιγράφει ο Gleick. Ένα απλό παράδειγμα που αναφέρω συχνά, είναι η εμπειρία της βιβλιογραφικής έρευνας πριν και μετά από το διαδίκτυο. Όταν πηγαίναμε στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου βρίσκαμε ένα βιβλίο της προηγούμενης δεκαετίας και το προσκομίζαμε ως μια «επίκαιρη» πηγή. Σήμερα δεν μπορούμε να διανοηθούμε καν την ακαδημαϊκή έρευνα χωρίς άμεση πρόσβαση στο διαδίκτυο, ούτε την καθημερινότητά μας χωρίς έξυπνο κινητό. Ωστόσο, η διαφορά στον τρόπο ζωής πριν και μετά το διαδίκτυο θα αποδειχθεί συγκριτικά μικρή μπροστά στη διαφορά που συντελείται στον τρόπο ζωής εξαιτίας των αλλαγών που επιφυλάσσει ο «θαυμαστός γενναίος κόσμος» της τέταρτης τεχνολογικής επανάστασης.

Για πρώτη φορά στην εξέλιξη της τεχνολογίας η έννοια υποκειμένου - αντικειμένου μεταβάλλεται. Με την Τεχνητή Νοημοσύνη, το εργαλείο παύει να είναι ένα αντικείμενο που μας απαλλάσσει απλώς από το σωματικό μόχθο ή μας παρέχει πρόσβαση σε πληροφορία ή πρόσθετη μνήμη. Η μεν παραγωγική ΤΝ εξελίσσεται σε επέκταση του ανθρώπινου γνωσιακού μηχανισμού αλλάζοντας την απάντηση στο «ποιος είναι ο φορέας της γνώσης;»[3] οι δε άλλες μορφές αυτοματισμού υπόσχονται καθολικούς μετασχηματισμούς σε όλα τα όλα όσα γνωρίζουμε για την κοινωνική οργάνωση, την οικονομία και την επιστήμη.

Ο Demis Hassabis[4]  παρατηρεί ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος εξελίχθηκε προσαρμοστικά από τον πρωτόγονο τρόπο ζωής κυνηγών και τροφοσυλλεκτών και τώρα έφτασε εδώ, σε αυτόν τον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό. Η διαφορά με την παρουσία της ΤΝ είναι ότι η αλλαγή που θα συντελεστεί στα επόμενα χρόνια θα είναι δέκα φορές μεγαλύτερη και ίσως δέκα φορές ταχύτερη από τη Βιομηχανική Επανάσταση. Μπορούμε να φανταστούμε αυτήν την νέα προοπτική όπως στο εμβληματικό jump cut της Οδύσσειας του Διαστήματος, όπου το πρωτόγονο φονικό εργαλείο του ανθρωποειδούς μεταμορφώνεται, μέσα σε ένα μόνο κινηματογραφικό καρέ, στο διαστημόπλοιο που πλοηγεί ο HAL. Ολόκληρη δηλαδή η τεχνολογική εξέλιξη που συντελέστηκε στους προηγούμενους αιώνες θα συντελεστεί στο πολλαπλάσιο, σχεδόν «σε μια στιγμή».

Η ταχύτητα αυτού του μετασχηματισμού ενδεχομένως αρκεί για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα «Γιατί με την ΤΝ συμβαίνει η μεγαλύτερη τεχνολογική επανάσταση της ιστορίας;» όμως μια τέτοια απάντηση δεν είναι πλήρης καθώς δεν περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά αυτού του μετασχηματισμού, ούτε τον αντίκτυπο του και δεν περιγράφει το νέο πλαίσιο εντός του οποίου εμείς θα προσαρμοστούμε και οι επόμενες γενιές θα οργανώσουν και θα ρυθμίσουν τον βίο τους.

Ο ιδρυτής του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, Klaus Schwab[5], αντιλαμβάνεται την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση σαν μια καθολική μετάβαση σε ένα διαφορετικό μοντέλο ζωής. Μια μετάβαση με αντίκτυπο στην οικονομία, στις επιχειρήσεις, στη διακυβέρνηση, στη κοινωνία και στην ίδια την ανθρώπινη υπόσταση. Η Τεχνητή Νοημοσύνη, όχι με τη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα «παίζοντας» με το ChatGPT, αλλά ως παράγοντας «ενδυνάμωσης» πρόκειται να διαμορφώσει ένα νέο πλαίσιο με απρόβλεπτες εν πολλοίς συνέπειες. Αυτές οι συνέπειες θα προκύψουν από τις ριζικές αλλαγές στον τρόπο που οι θεσμοί θα σχετίζονται με τους πολίτες, οι επιχειρήσεις με τους εργαζόμενους, τους μετόχους και τους πελάτες τους, καθώς και στον τρόπο που οι μεγάλες δυνάμεις ελέγχου αυτής της τεχνολογίας θα σχετίζονται με τα μικρότερα κράτη. Σε αυτήν την προοπτική, τα όρια του φυσικού, βιολογικού και τεχνολογικού-ψηφιακού κόσμου γίνονται δυσδιάκριτα, καθώς μια σειρά από καινοτόμες πρακτικές στη γενετική και στη βιοτεχνολογία, στη ρομποτική, στο δίκτυο των πραγμάτων (IOT) και στη βελτίωση των ανθρώπινων ικανοτήτων και της υγείας θα αξιοποιήσουν τις νέες δυνατότητες της Τεχνητής Νοημοσύνης δημιουργώντας ένα υβριδικό οικοσύστημα.

Ενώ δηλαδή όλες οι προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις αφορούσαν επιμέρους τομείς, τη βιομηχανία, τις μεταφορές, τις επικοινωνίες, την παραγωγή ενέργειας, την οργάνωση των νοικοκυριών ή τον μετασχηματισμό της εργασίας, η τεχνολογική επανάσταση που μόλις ξεκίνησε επιφέρει ριζικές και καθολικές αλλαγές στην ανθρώπινη κατάσταση συνολικά. Ορισμένως, θέτει υπό εξέταση όχι μόνο το «τι» και το «πώς» πράττουμε, αλλά και το «τι» ή «ποιοι» ακριβώς είμαστε. Με αυτή την έννοια, η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση μεταβάλλει τη σχέση φυσικού και τεχνολογικού, φωτίζοντας εκ νέου τον «μονόλιθο» του Kubrick, ο οποίος φαίνεται να βρίσκεται θεμελιωμένος στην ίδια την ουσία της ανθρώπινης φύσης.

Αυτή η νέα συνθήκη φέρνει στο προσκήνιο κρίσιμα ερωτήματα για την ανθρώπινη πράξη, την ηθική ευθύνη, τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του ανθρώπου και την ίδια την ανθρώπινη νόηση. Είναι η τεχνολογία διάφορη του ανθρώπινου πράττειν; Τι εννοούμε, λόγου χάρη, όταν λέμε «ανθρωποκεντρική» τεχνητή νοημοσύνη; Πώς ορίζουμε τη διάκριση δρώντος υποκειμένου και τεχνολογικού αντικειμένου; Τι σημαίνει πλέον εμπρόθετη πράξη, όταν η τεχνολογία παύει να είναι απλό εργαλείο και μετατρέπεται σε δρώσα οντότητα που λειτουργεί συνεργατικά, εισηγητικά αλλά εντέλει και ρυθμιστικά, στη λήψη αποφάσεων και στην παραγωγή γνώσης; Η ίδια η έννοια της γνώσης μετατοπίζεται και διευρύνεται, τόσο χωρικά, καθώς παύει να περιορίζεται «στο κεφάλι μου», στην πραγματικότητα ποτέ δεν ήταν μόνο εκεί, όσο και επιστημολογικά, καθώς αποδεσμεύεται από τις πεποιθήσεις και καθίσταται data-driven, αποκτώντας έναν αμιγώς «εξτερναλιστικό» και ποσοτικό χαρακτήρα. Κατά συνέπεια, συντελείται μια μετατόπιση του γνωσιακού υποκειμένου και η ανθρώπινη νόηση αποκτά πρόσθετες μεταβλητές που καθορίζουν την παραγωγής νοήματος.

Στην «Υπόθεση Νοηματοφόρου Συστήματος» (Meaningful System Hypothesis) που διατύπωσα πριν από μερικά χρόνια, το νόημα δεν είναι παρά μια «τιμή» που λαμβάνει το εκάστοτε σύστημα σε μια δεδομένη κατάσταση και το οδηγεί δυνητικά σε ορισμένη δράση[6]. Στο νέο υβριδικό σύστημα που θα προκύψει από τη νέα σχέση ανθρώπων και τεχνητής νοημοσύνης, πέρα από τη γλωσσική κοινότητα και τον κόσμο, που συνιστούν τα δύο θεμελιώδη μέρη του συστήματος ανθρώπινης νοηματοδότησης, προστίθεται μια νέα παράμετρος υψηλής νοημοσύνης. Δημιουργείται έτσι μια νέα γνωσιολογική και νοηματοδοτική συνθήκη, όπου άνθρωποι και μηχανές συγκροτούν από κοινού το νόημα και την πράξη.

Αυτή η νέα πραγματικότητα, όσο αλλόκοτη, προκλητική ή ελπιδοφόρα κι αν μοιάζει, θα έχει επιπτώσεις που είναι δύσκολο να προβλέψουμε και να σταθμίσουμε με ακρίβεια σε αυτή τη φάση. Εκτός από τη θεσμική οργάνωση, την οικονομία και την παγκόσμια κυριαρχία το πιθανότερο είναι να υπάρχουν επιπτώσεις στη γλώσσα, στις έννοιες, στις αξίες, στην ηθική και τελικά στον οντολογικό επανακαθορισμό του ανθρώπινου και του τεχνητού. Το νέο συνεργατικό σχήμα ανθρώπων και μηχανών, θα αντλεί, θα καταναλώνει και θα παράγει δυναμικά νέα γνώση με τρόπο που μέχρι σήμερα δεν έχουμε δει να συμβαίνει ξανά. Συνεπώς, η νέα τεχνολογική επανάσταση δεν θέτει απλώς ένα ριζικά νέο πλαίσιο εντός του οποίου οργανώνεται και ρυθμίζεται ο ανθρώπινος βίος, αλλά αναδιατάσσει τον ίδιο τον κόσμο της γνώσης και της επιστήμης, εμπλουτίζοντας διαρκώς μια δεξαμενή γνωσιακών πόρων, η οποία δεν θα μπορεί να ελεγχθεί πλήρως από τον άνθρωπο.

Εν κατακλείδι, με την Τεχνητή Νοημοσύνη συντελείται η μεγαλύτερη τεχνολογική επανάσταση της ιστορίας, γιατί για πρώτη φορά ο άνθρωπος δεν επεκτείνει απλώς τις σωματικές ή γνωσιακές του ικανότητες, αλλά συνυπάρχει με μια τεχνολογία που εκτελεί ασύλληπτα σύνθετους υπολογισμούς, επεξεργάζεται τεράστιους όγκους δεδομένων, μαθαίνει και συνδιαμορφώνει μαζί του τα νέα όρια του φυσικού, του βιολογικού και του τεχνολογικού κόσμου. Δημιουργείται έτσι ένα υβριδικό οικοσύστημα ανθρώπων και μηχανών, όπου οι έννοιες του ανθρώπινου και του τεχνολογικού παύουν να είναι αυστηρά καθορισμένες και μετασχηματίζονται από κοινού. Μαζί μεταβάλλονται οι έννοιες της γνώσης, της ευθύνης, της πράξης, της αυτονομίας, του υποκειμένου και πολλές άλλες.

Ωστόσο, σε αυτή τη φάση, ίσως για λίγο καιρό ακόμα, μόνο ο άνθρωπος διατηρεί τη δυνατότητα να αναλογιστεί τόσο τις απρόβλεπτες συνέπειες όσο και τις ευεργετικές προοπτικές αυτής της συνύπαρξης και να κατευθύνει, ή καλύτερα να καθοδηγήσει με σωφροσύνη την εξέλιξή της. Εξέλιξη προς ένα μέλλον στο οποίο όχι απλώς δεν θα επαναληφθούν τα «ανθρώπινα» λάθη του παρελθόντος, αλλά θα δημιουργηθούν οι συνθήκες υπέρβασης αυτών των λαθών, ενισχύοντας τις πιθανότητες εκπλήρωσης της, με αριστοτελικούς όρους, ανθρώπινης ευδαιμονίας.

[1] Heidegger, M. (1977). The Question Concerning Technology and Other Essays. ΝΥ: Harper and Row.
[2] Gleick, J. (2011). Η Πληροφορία. Ο χείμαρρος, η ιστορία, η θεωρία. Αθήνα: Εκδόσεις Τραυλός
[3] Βλέπε περισσότερα στο Γούναρης, Α. (2025). Εκτεταμένη Νόηση στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης: Επανεξετάζοντας το Μέλλον του Ανθρώπινου Νου. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα «Τεχνητή Νοημοσύνη & Φιλοσοφία: Από την ανθρώπινη σκέψη στη μηχανική μάθηση». Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης & Ηλεκτρονικού Περιεχομένου. DOI: 10.13140/RG.2.2.14925.55528
[4] /the-ai-revolution-means-we-need-to-redesign-everything-it-also-means-we-get-to-redesign-everything
[5] Schwab, K. (2017). The Fourth Industrial Revolution. Portfolio Penguin. https://law.unimelb.edu.au/__data/assets/pdf_file/0005/3385454/Schwab-The_Fourth_Industrial_Revolution_Klaus_S.pdf
[6] Για την υπόθεση νοηματοφόρου συστήματος βλέπε:  
Γούναρης, Α. (2012). Μια φυσιοκρατική ερμηνεία του νοήματος στο πλαίσιο της ενσώματης νόησης. 2^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας της Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΜΙΘΕ. DOI: 10.13140/RG.2.2.12610.22723/1
Γούναρης, Α. (2013). Ανθρώπινη Νόηση και Τεχνητή Νοημοσύνη: Αναζητώντας τις θεμελιώδεις διαφορές του νοήματος στα όρια της μεταφυσικής. 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γνωσιακής Επιστήμης, Συμπόσιο Άνθρωποι και Ρομπότ: Κοινές Αρχές και Ουσιώδεις Διαφορές. Ελληνική Εταιρεία Γνωσιακής Επιστήμης. DOI: 10.13140/RG.2.2.17433.67681
Γούναρης, Α. (2016). Η πληροφορία στο ξυράφι του Όκκαμ. 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας της Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΜΙΘΕ. DOI: 10.13140/RG.2.2.21523.12325

Διαβάστε το άρθρο στην Athens Voice

Πώς να παραπέμψετε:
Γούναρης, A. (2025). Γιατί η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι η μεγαλύτερη τεχνολογική επανάσταση της ιστορίας; Πρώτη δημοσίευση: https://www.athensvoice.gr/life/tehnologia-epistimi/929089/giati-i-tehniti-noimosuni-einai-megaluteri-tehnologiki-epanastasi-tis-istorias/. Ανακτήθηκε από https://alkisgounaris.gr/gr/ai/