Άλκης Γούναρης

Φέτος, όταν ανακοινώθηκαν οι βάσεις εισαγωγής στα τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών των ελληνικών πανεπιστημίων, πολλοί έσπευσαν να μιλήσουν για «απαξίωση» «κατάρρευση» και «τέλος εποχής» των φιλολογικών τμημάτων. Αυστηρά μιλώντας, τα νούμερα από μόνα τους δικαιολογούν, εν μέρει, αυτή την καταστροφολογία. Ενδεικτικά, το τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κατέγραψε φέτος πτώση 1.356 μονάδων, διαμορφώνοντας τη βάση εισαγωγής στα 11.304 μόρια, ενώ το Τμήμα Φιλοσοφίας σημείωσε πτώση 385 μονάδων και βάση εισαγωγής στα 11.365 μόρια. Στο ΑΠΘ η Φιλολογία παρουσίασε πτώση 368 και η Φιλοσοφία 280 μορίων με βάση εισαγωγής στα 11.580, ενώ σε τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών της περιφέρειας εισάγονται πλέον φοιτητές και φοιτήτριες που σε προηγούμενες δεκαετίες δεν θα λάμβαναν καν απολυτήριο λυκείου, όπως, για παράδειγμα, στο τμήμα Φιλολογίας των Ιωαννίνων, όπου η εισαγωγή απαιτεί πλέον μόλις 9.451 μόρια και στο αντίστοιχο τμήμα Φιλοσοφίας 9.180.

Ωστόσο, η μειωμένη ζήτηση στις ανθρωπιστικές σπουδές δεν αποτελεί είδηση. Είναι κάτι που παρατηρείται και καταγράφεται διεθνώς και σταθερά από τη δεκαετία του 1970 μέχρι το 2010[1], ενώ ήδη από το 2015 προαναγγέλλεται ο «θάνατος» των κλασικών γραμμάτων[2]. Τι άλλαξε λοιπόν σήμερα και διαπιστώνουμε σχεδόν τρομοκρατημένοι την «κρίση της γλώσσας» και τη νίκη των αλγορίθμων επί του πολιτισμού και της εκπαίδευσης;  Η απάντηση συνδέεται κατά τη γνώμη μου με μια φοβική στάση απέναντι στη νέα τεχνολογία,  στα καινοτόμα εργαλεία και στις δυνατότητες εξέλιξης όχι μόνο του γενικού μορφωτικού επιπέδου αλλά και του ανθρώπινου γνωσιακού συστήματος εν συνόλω.

Οι νέες δυνατότητες που προσφέρει ήδη η Παραγωγική ΤΝ και ακόμη περισσότερο οι προοπτικές που θα ανοίξει η Γενική ΤΝ στο μέλλον, μετασχηματίζουν ριζικά την εκπαίδευση και μαζί την ίδια την έννοια και τον ορισμό της γνώσης αλλά και τα κριτήρια αξιολόγησής της. Μεγάλα πανεπιστήμια, με πρώτο το Arizona State University[3] και στη συνέχεια το California State University[4], έχουν ήδη ενσωματώσει εξατομικευμένους βοηθούς ΤΝ με εκπαιδευτικές, ερευνητικές και οργανωτικές λειτουργίες. Στην πράξη, με την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο οι φοιτητές αποκτούν πρόσβαση σε ένα ψηφιακό «βοηθό» που γνωρίζει το πρόγραμμα σπουδών, το επίπεδο και τις ανάγκες τους, μπορεί να εξηγεί όρους και σύνθετες έννοιες, να προτείνει βιβλιογραφικές πηγές, να οργανώνει χρονοδιαγράμματα και να λειτουργεί ως ένας έξυπνος «σύντροφος» σπουδών. Τα ίδια τα πανεπιστήμια υποστηρίζουν ότι τέτοιες εφαρμογές θα συμβάλουν στον εκδημοκρατισμό της εκπαίδευσης, με την έννοια της προσβασιμότητας στη γνώση για όλους, ανεξαρτήτως κοινωνικοοικονομικού επιπέδου ή άλλων περιορισμών ή ανισοτήτων.

Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτοί οι ψηφιακοί βοηθοί μπορούν να ενημερώνονται διαρκώς με νεότερες έρευνες και βιβλιογραφία, να προσαρμόζονται στα εξελισσόμενα ενδιαφέροντα και στις επαγγελματικές ανάγκες των χρηστών και να προσφέρουν προσωποποιημένη υποστήριξη ακόμη και δεκαετίες μετά την αποφοίτηση, καθιστώντας τελικά το όραμα της δια βίου μάθησης πραγματικότητα. Ουσιαστικά, η πορεία προς την οργανική ενσωμάτωση τέτοιων εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης στην εκπαίδευση είναι πλέον δεδομένη και η οποιαδήποτε ανησυχία ή αμφισβήτηση θα πρέπει να εστιάζει στην ετοιμότητα και την ικανότητα των καθηγητών και διδασκόντων να προσαρμοστούν σ' αυτές τις νέες εκπαιδευτικές απαιτήσεις.

Πρόκειται σίγουρα για μεγάλες αλλαγές και οι μεγάλες αλλαγές προκαλούν μεγάλες κρίσεις στα καθιερωμένα «παραδείγματα» μέσω των οποίων αντιλαμβανόμαστε, αξιολογούμε και ανταποκρινόμαστε στον κόσμο. Παράλληλα, όμως, οι μεγάλες κρίσεις δημιουργούν και μεγάλες ευκαιρίες. Μια από αυτές αφορά τον επανακαθορισμό του ρόλου της φιλοσοφίας σε όλα τα πεδία που καταλαμβάνει η ΤΝ, στην εξέλιξη της ίδιας της τεχνολογίας, στην εκπαίδευση, στην αγορά εργασίας, αλλά και στην καθημερινή αλληλεπίδραση με τα νέα αυτά εργαλεία. Σχολιάζοντας αυτήν την προοπτική, ο Αμερικανός επενδυτής Mark Cuban, γνωστός για τον επί μακρόν έλεγχο των Dallas Mavericks, τη συμμετοχή του στο Shark Tank (γνωστό στην Ελλάδα ως Dragons’ Den) και μια περιουσία που υπερβαίνει τα 6 δισεκατομμύρια δολάρια, προέβλεψε ότι μέχρι το 2030 ένα πτυχίο στη φιλοσοφία θα αξίζει περισσότερο από ένα πτυχίο στην επιστήμη των υπολογιστών[5].

Η πρόβλεψη του Cuban δεν είναι τόσο ρηξικέλευθη όσο ενδεχομένως ακούγεται. Η σχέση της τεχνητής νοημοσύνης με τη φιλοσοφία είναι οργανική και εγγενής, καθώς η πρώτη αντλεί από τη δεύτερη, όπως σημειώνουν οι Russell & Norvig[6], αφετηριακές οντολογικές, επιστημολογικές και αξιολογικές παραδοχές. Δεν είναι τυχαίο που φιλόσοφοι όπως ο Dennett[7] θεωρούν την ΤΝ ένα φιλοσοφικό εγχείρημα που μοιράζεται με την παραδοσιακή επιστημολογία το ερώτημα «πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει η γνώση», ενώ πρωτοπόροι της ΤΝ, όπως ο John McCarthy[8], θεωρούσαν ότι ολόκληρο το ερευνητικό πρόγραμμα της ΤΝ δεσμεύεται από κομβικές φιλοσοφικές έννοιες. Όροι όπως agency, αυτονομία, γνώση, νόηση, νοημοσύνη, απόφαση, πεποίθηση, πρόθεση, σκέψη, βούληση, δικαιολόγηση, κ.α. που χρησιμοποιούνται καθημερινά, συνεχίζουν να αποτελούν αντικείμενο διασάφησης και είναι δύσκολο να εκληφθούν κυριολεκτικά. Αντίστοιχα, φιλοσοφικά δάνεια όπως, για παράδειγμα η μη μονοτονική συλλογιστική, η αντιγεγονική λογική, η θεωρία της αναφοράς, η αναπαράσταση αφηρημένων εννοιών ως «τυπικών αντικειμένων», οι οντολογίες εννοιολογικής μορφοποίησης, κ.α. φανερώνουν τη συνεχή παρουσία της φιλοσοφίας στην συνδιαμόρφωση του θεωρητικού πλαισίου της ΤΝ.

Όμως ο Cuban προβλέπει παράλληλα τη μείωση της ζήτησης ειδικών προγραμματιστών, καθώς η τεχνητή νοημοσύνη κινείται προς την κατεύθυνση της «αυτοματοποίησης του αυτοματισμού», δηλαδή της δυνατότητας της να γράφει και να βελτιώνει τον δικό της κώδικα, υποκαθιστώντας όχι μόνο τις απλές αλλά και τις πολύπλοκες διαδικασίες προγραμματισμού. Σε έναν τέτοιο κόσμο, οι αποκλειστικά τεχνικές δεξιότητες κινδυνεύουν να απαξιωθούν ταχύτερα από όσο υπολογίζουμε. Αντιθέτως, η ικανότητα να θέτουμε τα σωστά ερωτήματα, να ορίζουμε τις κατάλληλες παραμέτρους και να αξιολογούμε το νόημα και τον σκοπό μιας διαδικασίας θα παραμένει αναντικατάστατη. Στην εκτεταμένη καθημερινή χρήση της η ΤΝ θα απαιτήσει νέες δεξιότητες στις οποίες ο κλασικός γραμματισμός, η λογική ανάλυση και η αξιολογική κρίση θα παραμένουν κυρίαρχες. Το τι θα ζητάμε από την ΤΝ προϋποθέτει ότι θα κατανοούμε τόσο τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν και «σκέφτονται» οι μηχανές αλλά κυρίως, ότι θα είμαστε σε θέση να ιεραρχούμε τα αιτήματά μας με βάση τις ανθρώπινες προτεραιότητες. Όπως έχει επισημάνει ο Stewart Russell[9], η ΤΝ θα κάνει αυτό που της ζητήσουμε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το αποτέλεσμα θα είναι εκείνο που πραγματικά θέλουμε.

Αντίστοιχα, ο Bostrom[10] υπογραμμίζει τον κίνδυνο τα συστήματα ΤΝ να αναπτύξουν στρατηγικές ή συμπεριφορές που αποκλίνουν από τους κοινωνικά αποδεκτούς στόχους, ακόμη και αν εκπληρώνουν κατά γράμμα την εντολή που τους δόθηκε. Το χαρακτηριστικό του παράδειγμα για μια υπερνοημοσύνη που στοχεύει να παράγει τον μέγιστο δυνατό αριθμό «συνδετήρων γραφείου», δείχνει ότι μια μηχανή μπορεί να επιτυγχάνει εξαιρετικές επιδόσεις σε έναν συγκεκριμένο στόχο, χωρίς να κατανοεί ή να ενσωματώνει καθοριστικές για το ανθρώπινο είδος αξίες όπως η ζωή, η γνώση, η φιλία, η δικαιοσύνη, κ.α. και τελικά να λειτουργεί εις βάρος της ανθρωπότητας. Η υπολογιστική ικανότητα δηλαδή και το ανθρώπινο αξιακό σύστημα αποτελούν δύο ανεξάρτητες μεταβλητές.

Δυο ανεξάρτητες μεταβλητές αποτελούν επίσης η γνώση και η κατανόηση. Σε μια εποχή που τα «μεγάλα δεδομένα» και οι προηγμένοι αλγόριθμοι δημιουργούν νέα γνώση, τείνουμε να θεωρούμε ότι τα data και οι σύνθετοι υπολογισμοί  επαρκούν για τη διεύρυνση του ορίζοντα της επιστήμης. Ωστόσο, κάποιος μπορεί να κατέχει πολλές πληροφορίες χωρίς να κατανοεί το νόημά τους και αντίθετα κάποιος άλλος να διαθέτει λιγότερα δεδομένα κατανοώντας όμως σε βάθος το τι αυτά σημαίνουν, σε ποιο πλαίσιο εντάσσονται και πώς ερμηνεύονται. Σε αντίθεση με τον αποσπασματικό χαρακτήρα της γνώσης, η κατανόηση προϋποθέτει συνοχή και αποτελεί έναν δυναμικό γνωσιακό μηχανισμό που συνδέει τα επιμέρους στοιχεία σε ενιαία νοηματικά σύνολα. Η κατανόηση δηλαδή, αποτελεί  μια δεξιότητα που υπερβαίνει την επεξεργασία των δεδομένων, τον πιθανοκρατικό συσχετισμό τους ή την τυπική επεξεργασία συμβόλων που οδηγεί σε σταθμισμένη λήψη αποφάσεων όπως συμβαίνει στις μηχανές. Με την έννοια αυτή, αποτελεί ένα προνομιακό πεδίο της φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών σπουδών εν γένει και αναμένεται στο μέλλον να παίξει κρίσιμο ρόλο στη χρήση των εργαλείων της ΤΝ.

Τέλος, το πιο προφανές, οι αλλαγές που επιφέρει η ΤΝ σε όλα τα επίπεδα προϋποθέτουν χάραξη πολιτικών, ηθικές κατευθύνσεις και ρυθμιστικό, κανονιστικό και νομοθετικό πλαίσιο. Στη βάση όλων αυτών, η ηθική φιλοσοφία προσφέρει τα απαραίτητα θεωρητικά εργαλεία για την ανάλυση αξιών, δικαιωμάτων, στάθμιση κινδύνων, οφελών και υπολογισμού των βραχυχρόνιων και μακροπρόθεσμων κοινωνικών συνεπειών από την ανάπτυξη της ΤΝ. Οι νέες συνθήκες αποκαλύπτουν έναν άγραφο πίνακα πάνω στον οποίο θα αποτυπωθεί ο νέος χάρτης κοινωνικής οργάνωσης από την εκπαίδευση, τη διακυβέρνηση, τη νομοθεσία, μέχρι τις επιχειρηματικές ευκαιρίες, την πρόβλεψη και διαχείριση κινδύνων, την ανάδειξη και διατήρηση του πολιτισμού και γενικότερα την επωφελή αξιοποίηση αυτής της θαυμαστής τεχνολογίας για την ανθρωπότητα.

Στη νέα τεχνολογική επανάσταση η ΤΝ έχει την ισχύ να μετασχηματίσει τον κόσμο και σίγουρα αποτελεί την κινητήρια δύναμη που θα μας οδηγήσει στην επόμενη μέρα. Το πώς θα είναι αυτή η επόμενη μέρα όμως εξαρτάται από εμάς. Σε αυτή τη συνθήκη η φιλοσοφία μπορεί να αποτελέσει την πυξίδα και ταυτόχρονα τον πλοηγό. Αν η πρόβλεψη του Cuban είναι σωστή, τότε η επένδυση στη φιλοσοφική παιδεία δεν συνιστά μια περιττή πολυτέλεια, αλλά μια επιτακτική στρατηγική επιλογή η οποία θα εξασφαλίσει τον βέλτιστο δρόμο για το μέλλον. Υπό αυτή την έννοια, εδώ υπάρχει μια ευκαιρία. Στα αμέσως επόμενα χρόνια, όταν οι νεοεισαχθέντες φοιτητές στα αντίστοιχα τμήματα με τις χαμηλές βάσεις ολοκληρώνουν τις σπουδές τους, ένα πτυχίο φιλοσοφίας θα πρέπει να αξίζει περισσότερο από ένα πτυχίο στις επιστήμες των υπολογιστών.

[Διαβάστε το άρθρο στην Athens Voice]

Πώς να παραπέμψετε:
Γούναρης, A. (2025). Πόσο θα αξίζει ένα πτυχίο Φιλοσοφίας στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης; Πρώτη δημοσίευση https://www.athensvoice.gr/life/tehnologia-epistimi/918450/poso-tha-axizei-ena-ptuhio-filosofias-stin-epohi-tis-tehnitis-noimosunis/. Ανακτήθηκε από https://alkisgounaris.gr/gr/ai/

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] https://www.chronicle.com/blognetwork/edgeofthewest/2013/06/10/the-humanities-crisis/
[2] https://www.hoover.org/research/death-humanities
[3] https://openai.com/index/asu/
[4] https://openai.com/index/openai-and-the-csu-system/
[5] https://www.cnbc.com/2018/02/20/mark-cuban-philosophy-degree-will-be-worth-more-than-computer-science.html
[6] Russell, S., & Norvig, P. (2016). Artificial intelligence: A modern approach (3rd ed.). Pearson.
[7] Dennett, D. C. (1979). Artificial intelligence as philosophy and as psychology. In M. Ringle (Ed.), Philosophical perspectives in artificial intelligence (pp. 57–80). Humanities Press.
[8] McCarthy, J. (2006). The Philosophy of AI and the AI of Philosophy. Stanford University. Ανακτήθηκε Νοέμβριο 2023 από: https://jmc.stanford.edu/articles/aiphil2.html
[9] Russell, S. (2019). Human Compatible: Artificial Intelligence and the Problem of Control. UK: ALLEN LANE.
[10] Bostrom N. (2014). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford: Oxford University Press.